Column Joris Backer: ‘Weerbaarheid van de democratie is van theoretisch debat plotseling ‘real time issue’ geworden’
Het wordt in de discussie over weerbaarheid van de democratie te weinig besproken en daarom vraag ik er extra aandacht voor: de deugd van democratische gezindheid en goede manieren ligt aan de basis van het democratische stelsel van “checks & balances”.
De laatste weken zijn de gebeurtenissen in de wereld in een stroomversnelling gekomen. Het is niet bij te houden en we maken méér veranderingen per dag mee dan in de afgelopen vier jaren tezamen. Welke van die gebeurtenissen is voor ons land het meest bedreigend? De oorlog aan de Europese oostgrens door de Russische inval in de Oekraïne? Die kan zeker als een indirecte aanval op onze democratie worden gezien.
Toch nomineer ik wat we dezer dagen in het Witte Huis in Washington zien gebeuren. Donald Trump’s terugkeer in het Witte Huis is de grootste ‘wake up call’ als het gaat om het besef van de kwetsbaarheid van de democratie. De afgelopen weken heeft het optreden van Trump cum suis onze eigen democratische samenleving op zijn grondvesten doet schudden.
De weerbaarheid van de democratie is van een theoretisch debat plotseling een ‘real time issue’ geworden. Wat in de Verenigde Staten gebeurt, toont ons hoe de democratie ook door eigen toedoen plotseling kan desintegreren. Tot verbijstering van velen wordt duidelijk dat geen enkel institutioneel bouwwerk kan zorgdragen voor een functionerende democratie, als de bewoners van die instellingen zich misdragen.
‘Het is bij het ontbreken van democratische gezindheid als bij vrijheid: pas de afwezigheid ervan doet je beseffen wat er is verdwenen’
Goede manieren
Het wordt in de discussie over weerbaarheid van de democratie te weinig besproken en daarom vraag ik er extra aandacht voor: de deugd van democratische gezindheid en goede manieren ligt aan de basis van het functioneren van het democratische stelsel van “checks & balances”. Dit gaat terug op de klassieke deugd van matiging (moderation).
Deze veronderstelt dat de verantwoordelijke politicus, bestuurder of rechter zoekt naar een oplossing die door zoveel mogelijk burgers wordt ervaren als rechtvaardig – daarbij wordt gebleven binnen de piketpalen van de geschreven en soms ongeschreven zeden en gewoonten, procedurele waarborgen en gecodificeerde grondrechten.
Deze deugd is geen ‘nice to have’, maar ‘need to have’ voor het behoud van de democratische samenleving. Het is bij het ontbreken van democratische gezindheid als bij vrijheid: pas de afwezigheid ervan doet je beseffen wat er is verdwenen.
‘Beschaving is het fundament van democratische gezindheid’
Waarschuwing
Laat de Amerikaanse ontwikkeling voor ons een waarschuwing zijn in plaats van een voorbeeld. Ook in ons land zien we gedrag dat weinig democratische gezindheid toont: de advisering door de Raad van State bagatelliseren, het constructief overleg met het parlement tijdverlies vinden, het tijdig raadplegen van betrokken uitvoeringsorganisaties achterwege laten, wetenschappelijke onderzoeken wegzetten als ‘ook maar een mening’. En dat allemaal ondergeschikt achten aan het grote politieke gebaar voor de achterban.
Niet het aan de kaak stellen van problemen is belangrijk voor de burgers, maar het ambachtelijk en nauwgezet werken aan wetgeving en bestuur, dat – inderdaad – tijd, draagvlak en geduld vraagt.
Terecht pleitte Ahmed Aboutaleb in 2024 in zijn Thorbeckelezing voor een beschavingsoffensief. Hij weet uit ervaring dat de weerbaarheid van de democratie ambachtelijke voorbereiding (en ambtelijke ondersteuning) vereist plus verantwoording en uitleg aan de achterban.
Beschaving is het fundament van democratische gezindheid, waaraan de samenleving in deze tijd van ongekende turbulentie juist extra behoefte heeft.