Deze Franse filosoof uit de 20ste eeuw wist hoe je democratie beschermt tegen totalitaire verleiding
Regeren per decreet, met een dikke stift je naam onder het bevel kalken en je pen vervolgens naar je aanhangers gooien - het heeft niet alleen voor de ondertekenaar zelf een bedwelmende aantrekkingskracht. De totalitaire verleiding groeit in veel delen van de wereld. De Franse filosoof Claude Lefort, in de vorige eeuw begonnen als marxistisch revolutionair, ontdekte gaandeweg de gevaren van het totalitarisme en zag steeds meer de noodzaak van de democratie – een kwetsbaar maar ook krachtig systeem. Wat heet: ‘Democratie is ook een manier van leven.’
In een democratie, zegt de Franse politiek filosoof Claude Lefort, is macht een ‘lege stoel’. Een zetel die je tijdelijk, en met respect voor anderen en andere meningen, inneemt. Om vervolgens plaats te maken voor een volgende ‘stoelganger’: ‘De macht verschijnt als een lege plaats en zij die haar uitoefenen, verschijnen als eenvoudige stervelingen die haar slechts tijdelijk bezetten; slechts met geweld of door middel van een list kunnen zij zich blijvend op het pluche nestelen.’
Dit betekent dat de macht in een democratie nooit permanent door één persoon of groep kan worden bezet. Het uitoefenen van macht gaat gepaard met het fundamentele besef dat regeren, macht uitoefenen, een tijdelijke positie is, die voortdurend kan – zelfs moet – worden betwist en – uiteindelijk – herverdeeld. Waarbij voorspraak, inspraak en tegenspraak, debat en dialoog de kern van het politieke handelen vormen.
Democratie, zegt Lefort, is een blijvend worstelen met ideeën van ‘vertegenwoordiging’ (wat is nu exact de wil van de kiezer?) en ‘representatie’ (het kiesrecht: wie mag kiezen?)
Mocht u nu denken dat u net hebt gelezen hoe er een paar open deuren werden ingetrapt, realiseer u dan dat de vanzelfsprekendheid eraf is als het gaat om het waarom en hoe van de democratie. Het is precies hierom dat het werk van de vijftien jaar geleden overleden Lefort weer in de belangstelling staat.
‘Een dictator zegt slechts de wil van het volk uit te willen voeren’
Perverse vorm
In zijn essays laat Lefort zien hoe totalitaire regimes – meestal geleidelijk aan – ontstaan uit de vervorming van democratische principes. Totalitarisme is in die betekenis een perverse vorm van democratie, waarin de leegte van de macht wordt opgevuld door een enkele partij. Of door een enkele leider. Waarbij zo’n leider begint te stellen dat hij (al te vaak zijn het dictators van het mannelijk geslacht – Jiang Qing, de weduwe van Mao is de uitzondering die de regel bevestigt) alleen ‘de wil van het volk’ uit wil voeren. Een argument dat bijvoorbeeld bij Mussolini of Hitler terug te vinden is.
Bij een dergelijke beeldspraak blijft het niet. In het essay ‘Logica van totalitarisme’ laat Lefort zien hoe (bijvoorbeeld) Stalin tot een uitspraak kan komen als: ‘Ik ben de maatschappij’. Een uitspraak, die net zo klinkt als ‘l’Etat, c’est moi’ van Lodewijk XIV. Waarmee de leider als het ware samenvalt met de staat. Treffender kan de symbolische doorwerking van de dood onder de guillotine van Lodewijk XVI dan ook niet zijn: waar letterlijk het hoofd van de romp werd gescheiden, en daarmee de vereenzelviging van de persoon met de absolute macht en de staat.
‘Democratie niet alleen een politiek systeem, het is ook een manier van leven’
Van absolutisme naar totalitarisme
In het verlengde van de vereenzelviging van zijn persona met de maatschappij, zorgde Stalin er in de Sovjet-Unie voor dat ‘staat’ en ‘economie’ totaal samenvielen – een volgende stap, die het mogelijk maakt dat er uiteindelijk een totalitair regime ontstaat. Waarbij bovendien langzaamaan een ‘symbolische orde’ ontstaat, die verleden, heden en toekomst als ‘het enige en zuivere, rechte pad’ vormgeeft. Dat ‘rechte pad’ maakt het onmogelijk (of ‘onnodig’, zou dat in Orwelliaanse zin heten) om nog in ‘verschil van mening’ te hoeven geloven. Met ‘de waarheid’ valt/hoeft immers niet te worden geredetwist. Dit alles leidt uiteindelijk tot een allesomvattende, hermetische ideologie die geen ruimte laat voor dissidentie of pluralisme. En dus kan het niet anders dan dat de ‘ik’ of het ‘subject’ opgaat in ‘wij’.
Vergelijk het met Orwell’s dystopische roman 1984, waarin vrijheid werd gedefinieerd als: ‘Freedom is the freedom to say that two plus two make four. If that is granted, all else follows.’ In de roman is ‘Doublethink’ namelijk de norm: een norm, die zo ver gaat dat je als individu geen andere keuze hebt dan om te stellen dat 2+2 vijf is, als het regime dat heeft vastgesteld.
Zodat uiteindelijk ‘In de gewoonten, smaken en ideeën [...] de beheersing, de normalisatie en de uniformering het verst doorgevoerd’ worden. De socialistische heilstaat kende – alleen al om die reden – maar één ‘merk’ tandpasta.
‘Democratie biedt steeds opnieuw hoge verwachtingen en hoop, maar gaat net zo hard gepaard met verlies, teleurstelling, verwarring en weerstand’
Achtergrond van Lefort
Lefort's werk is diepgeworteld in zijn ervaringen met de politieke (socialistische) bewegingen van zijn tijd. Zo was hij in zijn jonge jaren als Trotskist medeoprichter van de revolutionaire organisatie Socialisme ou Barbarie, die zich zowel tegen het kapitalisme als tegen het stalinisme verzette. Zo ontwikkelde hij geleidelijk een uniek perspectief op de gevaren van totalitarisme en de noodzaak van een levendige, pluralistische democratie.
Een centraal thema in Lefort's werk is de relatie tussen macht en vrijheid. Hij stelt dat democratie niet alleen een politiek systeem is (‘de politiek’), maar ook een manier van leven (‘het politieke’). Die manier van leven is gebaseerd op de feitelijke, daadwerkelijke erkenning van de fundamentele onzekerheid en onvolledigheid van de menselijke samenleving. Een echo die ook bij een hedendaagse denkers al Rosanvallon terug te lezen is: democratie biedt steeds opnieuw hoge verwachtingen en hoop, maar gaat net zo hard gepaard met verlies, teleurstelling, verwarring en weerstand.
In een democratie is en moet er altijd ruimte zijn voor debat, conflict en verandering, waarbij de bescherming van individuele vrijheden en rechten bovenaan staat: ook, zelfs, juist (!) die van je politieke tegenstanders.
Hoewel Lefort vooraleerst een politiek filosoof is, zijn deze essays ook doorspekt met handelingsperspectief
Wat kunnen we doen?
Hoewel Lefort vooraleerst een politiek filosoof is, zijn deze essays ook doorspekt met handelingsperspectief. Om een democratie vitaal te houden, is een aantal grondregels en praktijken nodig. Allereerst het respect voor de mening van de ander, juist als die mening diametraal tegenover de jouwe staat. Waarbij overtuigen van de ander niet de eerste opdracht is. Maar vooral de vraag aan de ander of die verschillende meningen naast elkaar mogen bestaan.
Een tweede grondregel is de kracht van de wet en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht: aan rechters is het om daadwerkelijk nieuw beleid aan de wet te toetsen. Waarbij mensenrechten een onvervreemdbaar goed zijn. Een derde grondregel is het belang van participatie, van meedoen.
Toegang tot ‘het politieke’ voor alles en iedereen, dat is van waarde, zo betoogt Lefort. Al is het maar door een vergadering van de gemeenteraad bij te wonen. Of door actief te zijn in een bewonersorganisatie. Lid te zijn van een organisatie in het maatschappelijk middenveld. Een vierde grondregel is te formuleren als ‘eerbied’: herschrijf het verleden niet, wis het niet uit. En vooral: beschouw macht (en de uitoefening daarvan) als iets dat voorbijgaat. ‘Plakken aan het pluche’ is geen doel.
Lefort laat zien dat de verzorgingsstaat misschien wel de kern van ons als democratische samenleving bevat
Teken van beschaving
de jaren vijftig, zestig en zeventig van de vorige eeuw associëren. En waar we – feitelijk – al sinds de jaren tachtig, negentig – steeds opnieuw – over concluderen dat die verzorgingsstaat eigenlijk onhoudbaar is, op z’n minst betaalbaar moet blijven.
Lefort laat zien dat die verzorgingsstaat misschien wel de kern van ons als democratische samenleving bevat: respect voor verschil, omzien naar een ander, ondersteunen als het je – even – wat minder gaat. Het collectief opvangen van wat alleen niet te dragen is. Positieve wetten, zou je dat in zekere zin kunnen noemen: wet- en regelgeving die bijdraagt aan het welzijn en de welvaart van mensen die iets nodig hebben. Lefort haalt hierbij Hannah Ahrendt aan, die stelt dat totalitarisme nu juist gekenmerkt wordt door minachting voor dergelijke positieve wetten.
Het overeind houden van de verzorgingsstaat is een teken van beschaving. Van democratie, stelt Lefort. Ook Tony Judt schreef er veel over: ‘We weten wat dingen kosten, maar niet wat ze waard zijn’, vatte hij dat samen.
‘De kracht van de democratie ligt in haar vermogen om open te blijven en durven staan voor verandering en vernieuwing’
Relevant voor nu
Lefort's analyse van democratie en totalitarisme is relevant voor de huidige politieke uitdagingen. In een tijd waarin autoritaire regimes en populistische bewegingen wereldwijd aan kracht en macht winnen, biedt zijn werk waardevolle inzichten in de mechanismen die democratieën kunnen ondermijnen en – vooral ook – de manieren waarop ze kunnen worden beschermd.
Zijn essays benadrukken het belang van een actieve en betrokken maatschappij van burgers (in de klassieke betekenis van citoyen) die waakzaam blijft tegen de gevaren van concentratie van macht en ideologische simplificaties.
Lefort's essays bieden niet alleen een kritische analyse van de gevaren van totalitarisme, maar juist ook een inspirerende visie op de kracht van onze democratie. Hij laat zien dat die kracht ligt in haar vermogen om open te blijven en durven staan voor verandering en vernieuwing. Waarbij er ruimte is en blijft voor de stem van elke burger. In een tijd waarin de fundamenten van onze democratische samenlevingen onder druk staan, biedt Lefort's werk een waardevol perspectief op de uitdagingen en – juist ook – kansen die voor ons liggen.
Concluderend kun je stellen dat Claude Lefort's bundel Democratie en totalitarisme zeer de moeite waard is voor iedereen die geïnteresseerd is in de dynamiek van politieke macht en in de werking van democratische waarden. Vooral: hoe gemakkelijk het is, om met die waarden aan de haal te gaan. En hoe dun de grens is tussen democratie en totalitarisme.