Joep van Lit: ‘Wees alert op democratische erosie’
Politicoloog Joep van Lit onderzoekt democratische erosie – het proces waarin een democratie stapje voor stapje autocratischer wordt. Eindpunt: een land dat in naam nog democratisch, maar feitelijk autocratisch is. Voorbeeld: het Hongarije van Victor Orban. Is Nederland in recessie? En hoe wapen je je als ambtenaar tegen deze uitholling van de democratie? Daarover vertelt Joep van Lit in de podcast die Overheid van Nu met hem maakte op de Dag van het Bestuur op 17 maart 2025.
Democratische erosie is niet eenvoudig te herkennen omdat de aspirant-autocraat zich niet als zodanig presenteert, vertelt Joep van Lit, onderzoeker en politicoloog aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Neem Victor Orban in Hongarije. Die zegt: “Ik ben (ook) een democraat, maar anders. Ik ben Hongaars/christelijk democratisch.”
Van Lit: ‘Het spel dat de aspirant-autocraat speelt, is bevragen wat democratie nu precies is en zo een grijs gebied creëren zodat de gezamenlijke norm vervaagt. Van de zo ontstane interne verdeeldheid maakt hij bewust misbruik. Hij plaatst zichzelf in een democratisch daglicht om ondemocratische dingen te doen. Deze vorm van democratische ondermijning zien we steeds meer sinds het begin van de eeuw.’
Hoe staat Nederland ervoor? Bevinden wij ons in een democratische recessie? ‘Ja en nee’, zegt Van Lit. ‘Internationaal zitten we nog altijd in de top 10 van de wereld als het gaat om democratie. Dus, nee, niet echt. Maar je kunt je wel zorgen maken over hoe democratie werkt in Nederland. Het demonstratierecht staat onder druk, de academische vrijheid neemt af. Dat zijn tekenen dat er wel wordt geknibbeld aan onze democratie.’
‘Victor Orban zegt: Ik ben (ook) een democraat, maar anders - ik ben Hongaars/christelijk democratisch’
Wat te doen?
Van Lit: ‘In de wetenschappelijke literatuur benoemen we de liberale democratie en de electorale democratie. Electorale democratie betekent – simpel gezegd – dat je vrije en eerlijke verkiezingen hebt. De liberale democratie legt daar extra eisen bovenop. Zoals: macht en tegenmacht, vrije rechtsspraak, beperkingen op de uitvoerende macht. Dat is democratie met een hogere standaard.’
‘De liberale democratie heeft verdedigingsmechanismen. De onafhankelijke rechter kan met een uitspraak iets tegenhouden. Het parlement heeft een eigen macht tegenover de regering en kan tegen beleid stemmen en moties van afkeuring en wantrouwen indienen. Zo kun je stappen nemen als er ondemocratische dingen (dreigen te) gebeuren.’
‘Die stappen worden ondernomen door wat ik de ‘democratische elites’ noem, die werken in instituten zoals parlement en rechtsspraak. Maar burgers kunnen de liberale democratie ook verdedigen. Ze kunnen aspirant-autocraten wegstemmen. Ze kunnen de straat opgaan en protesteren. Zie Polen: daar gingen mensen eerst de straat op om te demonstreren tegen de autocratische regering, vervolgens werden die regeringspartijen bij de volgende verkiezingen weggestemd.’
‘Burgers kunnen de liberale democratie ook verdedigen’
Specifiek voor de ambtenaar
‘Of ik een oproep heb? Tegen mensen die bij de overheid werken, zou ik willen zeggen: weet dat waar je ook werkt – in een ministerie of bij een decentrale overheid: je speelt een rol in de democratie. En die is niet puur en alleen uitvoeren wat een bewindspersoon tegen jou zegt.’
‘Je moet als ambtenaar een bepaalde hoeveelheid kennis en expertise hebben op jouw specifieke onderwerp. Je moet nooit je eigen politieke voorkeur een rol laten spelen. Maar je moet wel, vanuit jouw expertise, weten waar bepaalde grenzen liggen. Wat kan en niet kan. En daarover moet jij, samen met je collega’s en leidinggevenden, advies kunnen geven aan bewindspersonen.’
‘Jouw werk is dus niet alleen uitvoeren. Het is ook reflectie, adviseren en kritische tegenspraak geven.’