Hoe komen we uit de bestuursspaghetti? ‘Je ziet door de regio’s het land niet meer’

Artikel | 09-10-2023 | 16:26

‘We doen maar wat,’ zegt emeritus-hoogleraar Staatsrecht Douwe Jan Elzinga tegen Tegenlicht, gevraagd naar de complexe bestuurlijke indeling van Nederland. De regio’s, besturen en overlegstructuren buitelen over elkaar heen: voor elk probleem een eigen regio, aldus Tegenlicht.

Elzinga bracht ongeveer een jaar geleden tegenover Overheid van Nu zo’n beetje dezelfde boodschap, in gesprek met hoogleraar Innovatie en Regionaal Bestuur Marcel Boogers. Dat gesprek vond plaats naar aanleiding van Elzinga’s rapport Naar nieuwe vormen van decentraal bestuur, waarin hij verschillende aanbevelingen doet om de indeling van het openbaar bestuur te verbeteren.

Door de regio’s het land niet meer zien

De stelling dat bestuurlijk Nederland een ondoorzichtige lappendeken is, zet Tegenlicht kracht bij met een soort interactieve kaart waarop de bestuursspaghetti naar voren komt. Rijk, provincies en waterschappen vormen sinds 1851 wat we het Huis van Thorbecke noemen, maar op de kaart zien we dat er bijvoorbeeld ook nog eens 35 arbeidsmarktregio’s, 5 MIRT-regio’s, 25 veiligheidsregio’s en 25 RAV-regio’s zijn. En de lijst is nog veel langer: ‘je ziet door de regio’s het land niet meer.’

'Wat wel werkte: een aantal kunstenaars dat neerstreek in de buurt en aan de praat raakte met de bewoners’

Hoe maken we het weer makkelijk?

In de aflevering Maak ’t simpel gaat Tegenlicht een stapje verder en zoekt het naar mogelijke oplossingen. Want de complexiteit van bestuurlijk Nederland zou een rol spelen in allerlei probleemdossiers: van toeslagenaffaire tot de uitvoeringsorganen die het werk niet aankunnen. Wat kunnen we doen om het weer makkelijker te maken?

Onder andere Ilja Leonard Pfeijffer komt aan het woord, die zich in zijn nieuwste boek Alkibiades over de vraag buigt wat de democratie waard is en of onze democratische principes houdbaar zijn. ‘Nederland is totaal vastgelopen,’ zo begint de in Italië wonende schrijver weinig opbeurend. ‘Het heeft alle kenmerken van een fundamentele systeemcrisis.’ De Nederlandse overheid heeft een nijpend gebrek aan daadkracht, ziet de schrijver. ‘De complexiteit is een zorgwekkend fenomeen, daar zie je dagelijks voorbeelden van. (…) Er is een democratisch besluit genomen in Nederland om de btw op groente en fruit te verlagen. Dat stond ook in het coalitieakkoord en de Tweede Kamer is voor, maar het kan niet uitgevoerd worden omdat het te ingewikkeld is voor de Belastingdienst.’

Kunstenaars in plaats van dikke rapporten en participatietrajecten

Vervolgens behandelt Tegenlicht een hele reeks voorbeelden van hoe het simpeler kan – vaak initiatieven die niet gestuwd worden door overheidsbeleid maar door burgers zelf. Zo gaat het programma naar de Amsterdamse Van Deysselbuurt, waar de overheid de buurt met behulp van participatieprojecten, dikke rapporten en allerlei adviseurs probeerde op te waarderen. Dat werkte niet. Wat wel werkte: een aantal kunstenaars dat neerstreek in de buurt en aan de praat raakte met de bewoners.

Zo ontstond ook het initiatief voor de eendagszaak: een winkelruimte waar je als buurtbewoner een dag in de week een winkel kan houden om te kijken of het aanslaat. Als dat het geval is, maakt woningcorporatie Rochdale een snelle doorstroming naar een permanent winkelpand mogelijk.

‘Die meer mensen zijn er niet meer, en straks al helemaal niet meer’

‘Het is moeilijk om een meerderheid te vinden voor een duidelijke keuze’

Uiteraard komen er ook bezorgde ambtenaren aan het woord, zoals Abdeluheb Choho, algemeen directeur van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Over de bestuurlijke complexiteit zegt hij dat die lang werd opgelost door meer mensen aan te nemen die de burger vanachter een telefoondesk op weg kunnen helpen. ‘Maar we zien dat dat steeds moeilijker wordt, want de arbeidsmarkt wordt steeds krapper, zodat je geen mensen meer kunt vinden om andere mensen door een complex proces heen te begeleiden.’

Choho voegt daaraan toe dat de complexiteit vaak zo groot is dat de mensen, die namens de overheid aan de telefoon zitten om het uit te leggen, het zelf vaak ook niet snappen of moeite hebben om het goed uit te kunnen leggen. ‘De aanpak die we tot nu toe hebben gebruikt om complexiteit aan te pakken – meer mensen – is niet meer houdbaar. Die meer mensen zijn er niet meer, en straks al helemaal niet meer.’

Het is vooral aan de politiek om de complexiteit op te lossen, concludeert Tegenlicht. Maar schrijver Ilja Leonard Pfeijffer ziet zo snel niet hoe: ‘Dat hangt samen met een ander kenmerk van een democratie in verval: toenemende versnippering. (…) We hebben meer partijen dan ooit tevoren in onze parlementaire geschiedenis. Het is moeilijk om een meerderheid te vinden voor een duidelijke keuze, dus dan krijg je een onduidelijke keuze als gevolg.’

Kijk hier de aflevering van Tegenlicht