Best of 2024: Leestip over hoe consultants de deur platlopen bij gemeenten
De zomerherhaling van de vier meest gelezen stukken van de eerste helft van 2024 deed het zo goed dat de redactie er een vijfde stuk aan vastplakt. Ook deze leestip over hoe consultants de deur platlopen bij gemeenten vond eerder dit jaar gretig aftrek. Wat is precies het probleem van een al te grote inhuur van externen? ‘Gemeenten huren mensen in van private organisaties met een winstoogmerk, om taken uit te voeren die onder de publieke bevoegdheid vallen.’
Volgens het artikel zouden gemeenten gemiddeld 17,9 procent van hun loonbudget aan extern personeel uitgeven. Ministeries hanteren een grens van maximaal tien procent, maar zo’n grens ontbreekt bij gemeenten. De Groene Amsterdammer noemt Oudewater, Pekela, Renswoude en Barneveld als uitschieters: die gemeenten spenderen allemaal ongeveer de helft van hun loonbudget aan externe inhuur. In Den Haag ligt het op 20,1 procent, in Rotterdam op 15,7, in Amsterdam op 15,6 en in Utrecht op 15,3 procent.
Verfrissend is dat de schrijvers Simon Bakker, Nina de Groot en Wian Slendebroek zowel consultants, gemeentesecretarissen, bestuurders als wetenschappers aan het woord laten. Zo passeert consultant Esther Weterings de revue. Na twintig jaar werken bij de gemeente Bergen op Zoom werd zij consultant bij adviesbureau Ruimtemeesters, waar ze gemeenten nu helpt met het ontwarren van de Omgevingswet: ‘Ik ben dienstverlenend en behulpzaam van huis uit. Voor mij is een adviesbureau dé plek om meer te kunnen helpen.’
Hoogleraar lokale bestuurskunde en VVD-senator Caspar van den Berg luidt de noodklok over de inhuurcultuur bij gemeenten: ‘De kern van het probleem is dat de overheid het werk dat tot de eigen basistaken behoort, op deze manier externaliseert. Gemeenten huren mensen in van private organisaties met een winstoogmerk om taken uit te voeren die onder de publieke bevoegdheid vallen.’
Hoogleraar bestuurskunde Frits van der Meer sluit zich daarbij aan. Hij wijst erop dat een flexibele schil bij gemeenten van pas kan komen voor het opvangen van ziekte en van pieken, en als iemand unieke kwaliteiten heeft. ‘Maar als externen ook gemeentelijke kerntaken op zich beginnen te nemen, wordt het een probleem.’
‘Het gevolg van de verslaving aan externe consultants is een geïnfantiliseerde overheid die onzeker is over haar eigen kunnen’
Frequente draaideurconstructies
Het artikel vervolgt met allerlei pijnlijke voorbeelden van hoe de inhuurcultuur werkt en is doorgeschoten. Zo schrijft het blad dat draaideurconstructies frequent voorkomen: ambtenaren met veel ervaring die uit dienst treden en zich daarna laten inhuren. Ook komt er een voorbeeld van een extern ingehuurde projectleider voorbij die onlangs zijn jubileum van twaalf en een half jaar kon vieren.
Hoogleraar Van den Berg somt uiteindelijk ook een aantal mogelijke oplossingen voor de inhuurcultuur bij gemeenten op. Gemeenten zouden beter kunnen nadenken over hoe het werk aantrekkelijker gemaakt kan worden en hoe het belang van werken voor de publieke zaak bij jongeren benadrukt kan worden. Er zou ook structureel meer geld naar projecten kunnen en gemeenten zouden ook samen kunnen werken om een pool van werknemers te delen, zoals de gemeenten Leeuwarden, Heerenveen, Súdwest Fryslân en Smallingerland met elkaar hebben geregeld.
Het artikel in De Groene Amsterdammer sluit goed aan op een eerdere signalering op Overheid van Nu van het werk van de Amerikaans-Italiaanse econome Mariana Mazzucato. In haar boek The Big Con, dat ze samen met Rosie Collington schreef en de ondertitel How the consulting industry weakens our businesses, infantilizes our governments and warps our economies heeft, stelt ze dat de overheid verslaafd is aan externe consultants en dat het daarmee een keer afgelopen moet zijn. Het gevolg van die verslaving is namelijk een geïnfantiliseerde overheid die onzeker is over haar eigen kunnen, waardoor er steeds weer opnieuw een blik consultants wordt opengetrokken en het probleem zichzelf in stand houdt en versterkt.
‘Deel risico’s met de ingehuurde consultants of laat interne mensen deel uitmaken van het externe consultancyteam’
Externen en internen bij elkaar
Hoogleraren Ard-Pieter de Man en Onno Bouwmeester gingen eerder op Overheid van Nu ook in op de stelling van Mazzucato en op de vraag of de Nederlandse overheid te afhankelijk is van externe consultants.
De Nederlandse overheid kan inderdaad een stuk slimmer omgaan met externe consultants, zo concludeerden de twee, maar het boek van Mazzucato geeft volgens hen ook weer geen gemiddeld beeld van consultants bij overheden. ‘Het gaat vooral om megalomane projecten in de Angelsaksische wereld die zijn misgelopen’, stelt Bouwmeester. ‘Welke rol consultants in bijvoorbeeld de toeslagenaffaire spelen, weten we niet zo goed. In Nederland gaan we sowieso anders om met consultants dan in landen als de VS, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Het kapitalisme is hier minder winstgericht en de wensen die we aan consultants meegeven, zijn gematigder.’
De Man vult aan: ‘Mazzucato heeft maar een heel klein percentage van alle adviestrajecten onderzocht, zowel binnen als buiten de overheid, en dat zijn natuurlijk net de smeuïge voorbeelden. Ze wijst dus zeker een aantal belangrijke pijnpunten aan, maar eigenlijk is er geen grootschalig onderzoek naar het succes van consultancytrajecten voorhanden.’
De Man reikte in het artikel ook enkele ideeën aan hoe de Nederlandse overheid slimmer om kan gaan met externe inhuur: deel risico’s met de consultants die ingehuurd worden en zet met hen zoveel mogelijk in op kennisdeling. ‘Daardoor kan de overheid weer meer kennis in huis halen en is het een volgende keer misschien niet nodig om weer een blik consultants open te trekken. Of laat interne mensen deel uitmaken van het externe consultancyteam. Dat gebeurt veel in de private sector, maar bij de Nederlandse overheid niet zoveel.’
Lees hier het hele stuk ‘Voor ziek, piek en uniek. De inhuurcultuur bij gemeenten’ van De Groene Amsterdammer.