Maarten Hajer: ‘De routineuze adviezen van de wetenschap aan beleid en politiek voldoen niet meer’
Hoe krijgen we grip op de toekomst? Dat was de centrale vraag op de Dag van het Bestuur 2025. ‘Door een gezamenlijk antwoord te vinden op de vraag “wie wij straks willen zijn”’, zei futuroloog Maarten Hajer. ‘En dat antwoord vinden we door beleidsmakers, activisten, kunstenaars en burgers met een maximum aan verbeeldingskracht met elkaar te verbinden.’
Hoe we grip vinden in een wereld die wankelt? Na de openingslezing van Maarten Hajer op de Dag van het Bestuur op 17 maart 2025 leek een concreet antwoord op die vraag verder weg dan daarvoor. Of was dat nu net zijn punt?
Tegen het einde van zijn verhaal liet Hajer vallen dat we verkeren in een verbeeldingscrisis. Even later, in de foyer legt hij uit dat we ons begeven in een periode waarin ‘veel van wat wij een lange tijd als voldongen feiten en verworvenheden hebben gezien, ter discussie staat’. Dat roept ongemak op, maar volgens hem is dat niet enkel een probleem. ‘We begeven ons ook in een tijd waarin we de kans hebben om deze puzzel opnieuw te leggen met elkaar. Maar in zo’n situatie is het wel heel belangrijk om stel dat-redeneringen op te voeren.’
Is dat waar je op doelde toen je opriep de toekomst te laden met beelden?
‘Precies. We moeten concrete scenario’s gaan uitwerken. En ik zeg uitwerken, want veel van wat in zo’n toekomstscenario past, bestaat al. Waar het om gaat is dat je leert de zaken met elkaar te verbinden. Zaken die samen aangeven: zo kun je je het leven van morgen voorstellen. Je moet mensen perspectieven bieden op voeding, educatie, wonen, recreatie, zonder dat je hen één idee oplegt. Die meervoudigheid is belangrijk. Zulke bundels van scenario’s werken we veel uit voor de Urban Futures Studio in een proces wat wij futuring noemen.’
‘Futuring is het bundelen en verbeelden van meervoudige perspectieven op het leven van morgen’
Waarom is verbeelding volgens jou zo belangrijk?
‘Ik sprak net iemand die het niet eens was met wat ik zei in mijn lezing. Voor mij is dat niet waar verbeelding om gaat. Verbeelding is exploratief. Die persoon had het idee dat ik één visie heb op de toekomst van onze samenleving. Ik zeg, we hebben één probleem maar er bestaat een enorme variëteit aan oplossingsrichtingen. Natuurlijk kun je een dijk voor de kust aanleggen en die alsmaar ophogen, maar is dat wel waaraan we al ons geld willen besteden? Andere dingen kunnen dan niet meer.’
Vandaar meervoudigheid?
‘Meervoudigheid in de manier waarop je over de toekomst spreekt, dat is mijns inziens extreem belangrijk. Openheid en nieuwsgierigheid vormen een veel meer solide basis voor een gesprek, dan wanneer je uitgaat van één scenario en stelt: hier [in de laagstgelegen delen van Nederland] kunnen we straks niet meer leven, dit is de oplossing.
Een ander voorbeeld is het huidige migratiedebat. Er wordt over migratie gesproken alsof het een nieuw fenomeen is, terwijl migratie altijd al onlosmakelijk verbonden is geweest met Nederland, zowel regionaal als internationaal. Dat idee van een verloren stabiliteit die nu ter discussie zou staan is een simplificatie van de werkelijkheid. Ik keur dat echt af.’
‘Ik werk niet voor niets op het raakvlak van bestuurskunde, planologie en toekomststudies’
Die meervoudige kijk op de toekomst, de onzekerheid die dat meebrengt, dat is ook iets wat mensen ongemak oplevert. Toch moeten we die onzekerheid durven omarmen alvorens grip te krijgen op de toekomst, zeg jij. Waar in dat verhaal ligt jouw rol als wetenschapper?
‘Ik werk niet voor niets op het raakvlak van bestuurskunde, planologie en toekomststudies. Ik denk namelijk dat de routine waarmee wetenschap beleid en politiek adviseert niet meer passend is. Het verhaal is altijd eendimensionaal en hetzelfde: “Als u niet dit doet, dán dreigt dat.” Dat legt veel druk op bewindspersonen en laat weinig ruimte over voor het nemen van moedige, politieke besluiten die wellicht andere ideeën vertegenwoordigen.
Ik denk dat de wetenschap zich niet enkel moet richten op het voeden van de beleidswereld, maar zich evenzeer moet richten op het voeden van de samenleving. Zo kunnen we met elkaar een geïnformeerd en geïnteresseerd gesprek voeren over wat we op basis van die kennis belangrijk vinden. In de Urban Futures Studio proberen we vanuit die gedachte bestuurders, kunstenaars, activisten en burgers aan elkaar te verbinden.’
Is dit de manier om gedepolitiseerde maatschappelijke vraagstukken weer van waarden te voorzien?
‘Politiseren, maar vooral met de maatschappij zelf als vertrekpunt. Het is uiteindelijk een brede culturele vraag: wie willen we eigenlijk zijn, waar zouden we als maatschappij naar moeten streven? Mensen zijn momenteel best somber over de toekomst. Maar we zijn ook vaak geneigd die toekomst te bekijken in termen van allerlei modernistische slimmigheden die op ons afkomen, zoals nu weer AI. Dat biedt maar beperkt houvast.
Waar we behoefte aan hebben, is een debat over hoe we willen samenleven en welke technologische toepassingen daar ondersteunend aan kunnen zijn.’
‘We hebben behoefte aan een debat over hoe we willen samenleven en welke technologische toepassingen dat kunnen ondersteunen’
Wat is dan jouw oproep aan de mensen die zich richten op het publieke debat en het bestuur?
‘Er ligt een aantal kwesties op ons bord die écht vragen om een antwoord. We weten het allemaal, en we weten ook dat het bevrijdend zal werken om er een antwoord op te vinden. De problemen in de landbouw bijvoorbeeld, vragen om een behoorlijk radicale vermindering van de uitstoot. Momenteel verkeren we in een impasse. Die doorbreken, dat vereist durf van bestuurders, maar die piketpaaltjes hebben we wel nodig.
Er moet een aantal moedige besluiten worden genomen en daarna moeten we op een veel collectievere manier het gesprek gaan voeren over in welk land we nu eigenlijk willen wonen.’
Dus dat gaat om het durven expliciteren dat bepaalde keuzes nu eenmaal pijn doen?
‘Eva Vriend zei het net, de vissers van Urk waren ook niet blij met het droogleggen van de Flevopolder, maar die keuze is toch gemaakt! Dat heeft de samenleving ook veel nieuw perspectief geboden.