‘We mogen als uitvoerende overheid wel wat minder bescheiden zijn’
De democratische rechtsorde. We weten nauwelijks meer wat we eronder moeten verstaan. En dat is een van de redenen waarom die orde nu wankelt. Een andere reden is dat ambtsdragers het moeilijk vinden om elkaar te ondersteunen en rugdekking te bieden wanneer intolerantie de kop op steekt.’ Aldus minister van Staat Herman Tjeenk Willink en burgemeester van Rijswijk Huri Sahin, in gesprek met bestuurlijk Den Haag tijdens een lunchbijeenkomst van de Raad voor het Openbaar Bestuur.
Een select gezelschap uit bestuurlijk Den Haag komt op een sneeuwachtige middag samen aan de Prinsessegracht. Met de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) als gastheer voor de lunchbijeenkomst 'Samen leven met de democratische rechtsorde als fundament', gaan minister van Staat Herman Tjeenk WIllink en burgemeester van Rijswijk Huri Sahin met hen in gesprek. De aanleiding: gedeelde zorg over de conditie van onze democratische rechtsstaat. Wat staat ons komend jaar te doen om die te verbeteren?
Verleden jaar verscheen van Tjeenk WIllink het boek Het Tij Tegen waarin hij duidelijk maakt hoe de overheid zélf schuld heeft aan de teloorgang van wat hij noemt de democratische rechtsorde. En ook Sahin, zelf ROB-lid, ziet: investeringen in ‘bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid’ zijn nodig om het gezag van de overheid te herstellen. Zij schreef mee aan het ROB-adviesrapport Gezag herwinnen. Over de gezagwaardigheid van het openbaar bestuur, dat eind 2022 verscheen.
‘Het huwelijk tussen kapitalisme en democratie is al lang geleden ontbinden’
Verbleekte ideologieën
Moderator Yasmin Ait Abderrahman valt met de deur in huis: ‘Wat bedoelen we nu eigenlijk met de democratische rechtsorde?’
Die eerste vraag aan Tjeenk Willink brengt direct de achilleshiel van zijn alom bekende pleidooi aan het licht. ‘Eigenlijk hebben we het dan over het geheel aan spelregels tussen burger en overheid en tussen burgers onderling. In de loop der jaren zijn die verworden tot waarden, maar we hebben steeds meer moeite dit te concretiseren.’
Dus, beaamt hij, het móét duidelijk worden wat we onder de democratische rechtsorde verstaan. ‘Het is een van de weinige dingen die we nog gemeenschappelijk hebben nu ideologieën verbleken en godsdienst verdwijnt.’
De democratische rechtsorde wankelt. In het neoliberalistisch paradigma van run government like a business werden sociale grondrechten wegbezuinigd en kon de markt regeren. Maar de markt kent geen moraal en dat hebben we als overheid te lang genegeerd, zegt Huri Sahin. ‘De overheid ging alsmaar uit van de zelfredzame, competente burger. Maar die hands-off mentaliteit heeft een schaduwzijde, blijkt nu.’
Op het verzoek uit de zaal eens te reflecteren op ‘het huwelijk tussen kapitalisme en democratie’, antwoordt Tjeenk Willink dan ook dat dit al lang geleden een stille dood stierf. ‘Het gevolg is dan een scheiding, met alle gevolgen van dien. Nu is het zaak om, niet zo zeer het kapitalisme te bestrijden, als wel onze democratie te versterken.’
Maar wat voor rol kan je daarin als publiek ambtsdrager vervullen?
‘In de media heeft het incident nu de focus en wordt er op de man gespeeld’
Weerbaarheid in woelige tijden
De overheid schoot dusdanig tekort dat ze inleverde op gezag en dat het aanvaarden van macht vanuit vertrouwen door de inwoners niet meer vanzelfsprekend was, aldus Sahin. Een van de redenen aan de kant van de overheid, vertelt zij, is een cognitief tekort: een gebrek aan vakinhoudelijke kennis en gevoel voor de impact van beleid.
‘Geringe middelen en capaciteit, en de verbreding van het takenpakket van gemeenten spelen daarin ook een ontegenzeggelijke rol.’
De rol van publiek ambtsdrager is daarmee complexer geworden, ook in termen van verantwoording. Uit de zaal klinkt de opmerking dat de journalistiek daarin een belangrijk aandeel heeft. ‘Hoe ziet u dat?’
Sahin: ‘De media hebben een democratische rol te vervullen in die zin dat ze agenderen, controleren, verbinden en educatief zijn. Die rol is de laatste jaren vervaagd. Het incident heeft nu de focus en er wordt op de man gespeeld.’
En met name op sociale media is op die ontwikkeling moeilijk grip te krijgen, ziet Sahin. Dit maakt het ambt minder aantrekkelijk. En dat is problematisch, stelt ze, gezien we juist nu moedige, uitgesproken ambtsdragers nodig hebben die ‘voor de troepen uit durven lopen’.
Tjeenk Willink vult haar aan: ‘Bovendien, doordat je individuen de schuld geeft van een probleem, beperk je het probleem tot de persoon en kom je niet achter de dingen die structureel fout lopen.’
Een ambtenaar vanuit de zaal: ‘Moeten we dan niet op voorhand veel opener zijn in onze twijfels en afwegingen rondom beleid?’ Huri Sahin knikt instemmend: ‘We mogen bovendien vaker onze inspanningen laten zien terwijl we bezig zijn. Die bescheidenheid mag best wat minder. Gemeenten vallen soms ook ten prooi aan de overmatig kritische burger.’
‘De uitholling heeft plaatsgevonden zonder Wilders - zijn verkiezingsoverwinning is enkel extra reden om het anders te gaan doen’
Dragers van elkaars gezag
Gaandeweg de bijeenkomst blijkt er onder de aanwezigen ruimschoots vertrouwen en hernieuwde energie voor 2024 te bestaan. Daar doet de verkiezingsuitslag niets aan af: ‘De uitholling heeft plaatsgevonden zonder Wilders. Zijn verkiezingsoverwinning moeten we enkel zien als een signaal dat extra reden geeft het anders te gaan doen’, aldus Tjeenk Willink.
Bovendien, vertelt Sahin, moeten we ons niet blindstaren op extreem vocale groepen in de samenleving. ‘Laten we ons in 2024 ook weer meer richten op het stille midden - hen moeten we bij uitstek die betrokkenheid tonen.’
Abderrahman: ‘En zo herwinnen we ons gezag als openbaar bestuur?’ Wat je moet beseffen, zegt Tjeenk Willink, is dat je als overheid ook intern wederzijds afhankelijk bent. ‘Je bent – met elkaar – ook verantwoordelijk voor het functioneren van de ander. Of dat nu gaat om controle of verdediging.’ Hij noemt Kaag als voorbeeld van hoe dit volledig mis ging. ‘Buitengewoon weinig functionarissen zijn voor haar in de bres gesprongen.’
Sahin: ‘In het openbaar bestuur heb je anderen nodig om jouw gezag te behouden of te verstevigen. Het is om die reden enorm belangrijk dat je elkaar scherp houdt, elkaar niet afvalt en rugdekking biedt wanneer intolerantie de kop op steekt.’