Ben jij een rechtvaardige ambtenaar? Serious game 'Ontketend' zet je aan het denken
In de serious game Ontketend kijk je als ambtenaar naar hoe jij al dan niet rechtvaardig handelt in je werk. Het is een rollenspel op locatie – een ‘echte doe-activiteit’ die volgens de makers meer confronteert en beter blijft hangen dan dikke rapporten of een goed gesprek over rechtvaardigheid.
| De BZK-directie KIEM besloot tot het ontwikkelen van Ontketend in het kader van het jaarthema ‘rechtvaardigde overheid’. Voor dat thema werd onder meer naar aanleiding van de Toeslagenaffaire gekozen. ‘Aan dit thema zijn zowel kennis- als doe-activiteiten gekoppeld,’ vertelt strategisch adviseur Olivier Fajgenblat. ‘De serious game is een typische doe-activiteit waarin ambtenaren niet met dikke rapporten aan de slag gaan, maar aan den lijve kunnen ondervinden wat rechtvaardigheid inhoudt.’ |
Wie het woord ‘game’ hoort, denkt aan een computerspel. Maar niets is minder waar: Ontketend is een rollenspel dat je op locatie speelt in een sessie met acht tot twaalf personen en waarvan alle spelbenodigdheden in een koffertje passen. ‘We bootsen eigenlijk een beleidsproces na’, zo omschrijft Olivier Fajgenblat de kern van Ontketend. Hij is strategisch adviseur bij de directie Kennis, Internationaal, Europa en Macro-economie (KIEM) van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). ‘Iedereen neemt een rol op zich: de minister of een beleidsmedewerker bijvoorbeeld, of de media.’
Vervolgens krijgen de deelnemers de fictieve, maar niet onvoorstelbare casus voorgeschoteld waarin de overheid volledig overgaat op digitale communicatie. In Ontketend gaat het erom dat spelers binnen die situatie vanuit hun rol keuzes maken. Fajgenblat: ‘Dat komt vooral neer op een oefening in de onderlinge interactie. Je mag alleen met de groepen communiceren die je in het echt ook spreekt. Beleidsambtenaren spreken bijvoorbeeld alleen met de uitvoerende tak en de minister, niet zomaar met de media of de bevolking.’
Aan het eind van elke ronde geven de personen die de rol van burger spelen, een rechtvaardigheidsoordeel over de fictieve overheid
Net echt beleidsproces
In verschillende ronden voeren de spelers overleg met elkaar over de beleidskeuzes die gemaakt worden. Aan het eind van elke ronde geven de personen die de rol van burger spelen, een rechtvaardigheidsoordeel over de fictieve overheid. Na drie ronden vindt een soort persconferentie plaats, waarin de spelers die de media vertegenwoordigen, vragen kunnen stellen en waarin de minister zich moet verantwoorden. Uit de eerste evaluatie van de spelsessies komt terug dat de verschillende rollen zich in het spel vrij getrouw gedragen zoals in een echt beleidsproces.
Na afloop van een spelsessie is het tijd voor reflectie op de rechtvaardigheid van de keuzes die de deelnemers maakten. Deze debriefing is misschien wel het belangrijkste onderdeel van Ontketend, zegt stagiair Strategie bij KIEM Tom Urbaschek. ‘We discussiëren met de hele groep over hoe individuele spelers hebben gehandeld in het beleidsproces en waarom zij vinden dat dat op dat moment rechtvaardig was. Naast de ervaringen in het spel, worden casussen besproken die in het dagelijkse werk van deelnemers de revue passeren.’
Ten slotte krijgen de spelers ook een kaart mee naar huis met informatie over hoe enkele filosofische stromingen over rechtvaardigheid denken, gekoppeld aan vragen die iedere ambtenaar zichzelf kan stellen.
‘Het gebeurt vaak dat de uitvoerende ambtenaren in het spel koffie gaan halen omdat ze in hun rol weinig betrokken worden door andere spelers’
Signalen uit de praktijk
De reflectie achteraf is volgens Fajgenblat het moment voor de vervelende vragen. ‘We zien bijvoorbeeld dat het vaak gebeurt dat de uitvoerende ambtenaren in het spel koffie gaan halen omdat ze in hun rol weinig betrokken worden door andere spelers. Zij voelen zich daar doorgaans heel ongemakkelijk bij. Aan het einde van de rit blijkt dat de wensen van burgers amper zijn doorgekomen.
Dat is precies wat je met een serious game als Ontketend aan de orde wil stellen: hoe vangen we signalen op uit de praktijk en hoe komen die signalen bij degenen die de beleidspen vasthouden?’ Aan de hand van dit soort situaties wordt in de debriefing geanalyseerd welke aannames over rechtvaardigheid dominant waren in de spelsessie.
De hamvraag is dan: komt dat overeen met waar de organisatie voor wil staan? Interessant is dat de deelnemers voor aanvang van het spel zelf bepalen wat de winconditie is. ‘Daarvoor geven ze zo onbevooroordeeld mogelijk in een lijstje aan welke waarden ze belangrijk vinden,’ zegt Fajgenblat. ‘Ook bepalen de deelnemers die een overheidsrol spelen met welke rechtvaardigheidsbeoordeling van de “burgers” zij tevreden zouden zijn. Is dat gemiddeld een zes, iedere burger minstens een zes of juist een acht? Op die manier geef je voor aanvang van Ontketend aan wat jij intuïtief als rechtvaardig beschouwt en daar grijpen we in de debriefing op terug.’
‘Spelers bepalen zelf de winconditie - dat confronteert ze met hun eigen aannames over rechtvaardigheid’
Aanzetten tot reflectie
Fajgenblat, Urbaschek en anderen die betrokken waren bij de ontwikkeling van het spel, bepalen dus niet eigenhandig wat wel en niet rechtvaardig is. Wel bestuderen ze het gedrag van (groepen) ambtenaren en willen ze aanzetten tot reflectie.
Urbaschek: ‘Al vroeg in het ontwikkelingsproces hebben we ons de vraag gesteld of we als makers in het spel zelf moesten inbouwen wat een “goede” manier is om met rechtvaardigheid om te gaan en het spel te winnen. Dat leek ons niet juist, dus hebben we besloten de spelers zelf de winconditie te laten bepalen.’ Dat confronteert spelers met de aannames over rechtvaardigheid die zij meebrengen naar hun werk en die zijn niet noodzakelijk goed of fout. Wel is het mogelijk jezelf beter in te leven in andermans rechtvaardigheidskader. Daar hoopt Ontketend een handje bij te helpen.
‘"Ontketend" helpt je om je beter in te leven in andermans rechtvaardigheidskader’
Ongemak
In november en december gaan honderden ambtenaren van BZK en aanverwante organisaties met elkaar een spelsessie aan. Maar is het van een serious game eigenlijk wel te verwachten dat die verandering in gang kan zetten?
Fajgenblat gelooft van wel: ‘Rechtvaardigheid is een heel persoonlijk, emotioneel begrip dat bovendien kan verschuiven. Het is niet iets waar je wiskundige formules op kunt loslaten. Een rollenspel helpt om te analyseren hoe jij doorgaans in beleidsprocessen (niet) bijdraagt aan een rechtvaardige overheid.’
Urbaschek vult aan: ‘In 'Ontketend' stap je in andermans schoenen en zo kun je bijvoorbeeld ook elkaars machteloosheid voelen. Dat is belangrijk omdat iedereen, dus ook ambtenaren, een gekleurde blik heeft op de realiteit en rechtvaardigheid. Het is goed om ons daarvan bewust te worden in de veilige omgeving van een spel. Iets dóén in een spel confronteert meer dan een goed gesprek over rechtvaardigheid, want ongemak is deel van het spel. Persoonlijke lessen blijven daardoor ook beter hangen.’
‘Met kleine aanpassingen is "Ontketend" ook geschikt voor gebruik bij gemeenten’
Moderne werkvormen
De spelontwikkelaars hopen dat moderne werkvormen als Ontketend een vaste plaats krijgen bij BZK en daarbuiten. ‘Aan hoe sommige mensen over de serious game praten, merken we alleen wel dat we heel duidelijk moeten maken wat we aan een serious game als Ontketend hebben,’ zegt Fajgenblat.
‘Pas als deelnemers het spel spelen en de debriefing meemaken, krijgen ze door hoe waardevol het kan zijn. Het is geen middagje Ganzebord, maar een serieus moment om te bespreken wat jouw aandeel in het handelen van de overheid is en om je kwetsbaar op te stellen.’
Er lopen gesprekken met andere overheidsonderdelen om ook daar het spel in te zetten als tool voor reflectie op rechtvaardigheid. Met kleine aanpassingen kan Ontketend ook geschikt gemaakt worden voor gebruik bij gemeenten, stelt Fajgenblat.
‘Je kunt het bijvoorbeeld ook zo spelen dat de gemeente in de keten op de plek van de uitvoerend ambtenaar staat. Je hoort immers regelmatig vanuit gemeenten en vanuit uitvoerende ambtenaren dat het rijk soms niet scherp op het netvlies heeft wat er precies bij medeoverheden speelt. Eventueel kan een versie worden ontwikkeld waarin het fictieve beleidsproces zich volledig binnen een gemeente afspeelt, met een wethouder als uiteindelijke beslisser.’