Van Utopia tot Tofuland – de wording van Eemgoed Almere
Oosterwold is een wijk in Almere, waar inwoners zelf de regie hebben. Ze zijn de baas over hun eigen kavel. Daar bouwen ze. Verder leggen ze wegen aan, vangen ze water op en wekken ze elektriciteit op. Alles in eigen beheer. Alleen de hoofdweg is door de gemeente aangelegd.
Het Eemgoed is een buurtje in Oosterwold, waar 82 huishoudens samen in collectief eigendom zijn gaan bouwen. De VPRO-serie Droomdorp legde hen de afgelopen vier jaar. En registreerde hoe de droom van een dorpslandgoed langzaamaan gestalte kreeg. Waarom je dit als ambtenaar zou willen weten? Omdat het ontwikkelen van een gemeenschap een proces blijkt, waarin haast natuurlijk een verlangen naar sturing, en vervolgens een vorm van overheid en bestuur, ontstaat.
De serie laat zien hoe Het Eemgoed (en daarmee ook de wijk Oosterwold) met elkaar aan de slag gaat. En laat daarmee ook zien wat de rol van de overheid hier is. Het antwoord: de rol van de overheid in deze buurt is klein, want dat is zo – zie kader – afgesproken. Mede daarom kreeg je je kavel voor een schappelijke prijs. Tegelijkertijd betekent dat ook dat je als inwoners op jezelf en elkaar terug moet vallen: met elkaar het eigen én het gemeenschappelijk belang moet dienen. Met elkaar als het ware mini-overheid zijn. Hoe dat gaat?
‘Alles wat je maar kan wensen, wat je ook in een dorp hebt.’ ‘Meer naar elkaar omkijken.’ ‘Duurzaam leven.’ ‘Ruimte.’ Allemaal begrippen die in de eerste minuut van Droomdorp voorbijkomen. ‘Wat begon met een droom van twee mensen werd al snel een project van 82 huishoudens.’ We zien beelden van een (nog) leeg weiland. Maquettes. Wat oudere mensen, jonge mensen.
We zien Els, Gonnie, Elly. En vooral ook Sant en Solange. ‘Nou mensen, daar zijn we dan’, zegt maatschappelijk ontwikkelaar Sant. Hij is samen met Solange de initiatiefnemer van Het Eemhof. Solange: ‘Eigenlijk zijn we geen ontwikkelaars. We zijn meer kunstenaars.’
‘De bewoners van Het Eemgoed moeten elkaar een soort mini-overheid gaan vormen’
| Oosterwold is een bijzondere plek aan de rand van Almere. Een wijk waar kavels uitgegeven zijn door de gemeente, waar weinig tot geen (bouw)voorschriften gelden. Kale kavels. Waar de bewoner zelf alles mag en moet regelen. Waar wel een verplichting tot stadslandbouw geldt. Zoals de gemeente Almere het omschrijft: ‘Bouwen wat je zelf wil, op een locatie naar keuze. Een groot stuk grond en zelf de gebiedsinrichting bepalen. De omvang van de bebouwing is vrij, evenals de functie. Je kunt er een woonhuis opzetten, maar ook een bedrijf, winkel een school of een zorgboerderij. Ook functies die veel ruimte vragen zijn mogelijk: een kwekerij, een camping, een bos voor houtproductie, noem maar op. Echt buiten wonen, in de zekerheid dat de omgeving groen is en groen blijft. Dat kan in Oosterwold. Het is de ultieme vorm van zelfbouw. De initiatiefnemers gaan ook over wegen, paden, water en de openbare ruimte. Dat doen ze alleen of samen met anderen. Behalve een overzichtelijk aantal ontwikkelregels zijn er weinig beperkingen. Dit is uniek in Nederland en ver daarbuiten.’ Op 3 juli 2014 schreef dagblad Trouw: ‘Almere krijgt een nieuw woongebied waar de bewoners zelf bepalen hoe dat eruit gaat zien. 'Uniek in Nederland'. |
Unieke manier van samen bouwen
Almere Oosterwold is een unieke plek. Een plek waar de gemeentelijke overheid alleen verantwoordelijk is voor de aanleg van hoofdwegen. Voor de rest moeten de bewoners zelf zorgen. Dat doen ze samen met een gebiedsregisseur. Dat betekent in de praktijk dat de bewoners tenminste aan één kant van hun kavel een weg moeten aanleggen, die aansluit op een bestaand deel van een weg, waarop weer anderen aansluiten. En ook dat ze voor elektriciteit, riolering en wat al niet meer verantwoordelijk zijn. Voor aan- en afvoer van water, bijvoorbeeld.
Zoals Yasmina Aboutaleb het in de Volkskrant snedig verwoordt: ‘Snel daarna kwamen de artist impressions en iedereen weet: daar begint het gelazer. Zoals het op papier staat, wordt het in de werkelijkheid nooit. Toch is er veel meer interesse van potentiële kopers dan er plek is in het droomdorp. Een gelukkige die wel een plek heeft kunnen bemachtigen, omschrijft het als ‘Teletubbieland’.’
‘Voortdurend moet je droom en werkelijkheid op elkaar afstemmen’
De natuur en ontdekken wie je bent
‘Toen we nog in de Randstad woonden, hadden we helemaal geen beeld meer van ons voedsel’, vertelt Solange. In het Eemcafé ontmoeten alle toekomstige bewoners elkaar: ‘Wij waren echt op zoek naar het community-leven. Met elkaar voor kinderen zorgen. Voor de moestuin zorgen’, vertelt een bewoner.
Maar het gaat de bewoners ook om het tegengaan van eenzaamheid. Of hoe samen oud te worden. Hoe te zorgen voor kinderen. Ook voor kinderen die het syndroom van Down hebben. We horen hoe de man van een bewoner – vrij plotseling – gestorven is. Het algehele gevoel is: ‘We gaan er samen iets van maken.’ Er is een lied gecomponeerd, dat in canon gezongen wordt.
Het algehele gevoel: ‘We gaan er samen iets van maken’
Ondertussen: corona
Dan schakelen we terug in de tijd. ‘Waarom doet dat ding het niet?’ En: ‘versta je me?’ De lockdown. COVID. Sociaal valt het stil. Economisch wordt het lastig. Het Eemgoed heeft er (ook) last van. Het project was al spannend, maar wordt nog spannender: ‘Voortdurend moet je droom en werkelijkheid op elkaar afstemmen.’ Aldus initiatiefnemer Sant.
Verwarring alom. Een nieuwe planning is nodig. Wanneer is er (eindelijk) een woning? In de online vergadering hoor je de irritatie toenemen. ‘Wat niet helpt, zijn de Coronamaatregelen.’ Het is intens. Een zware periode. Sant: ‘Het duurt wat langer.’ Maar de hoop blijft.
‘Ik denk wel dat wij voorbeeld zullen zijn hoe je goed en duurzaam met elkaar kunt leven’
Werken met elkaar: de werkgroepen
Als de lockdown voorbij is, komen de werkgroepen weer bij elkaar. De werkgroep ‘Dieren’, bijvoorbeeld. Zo wil een aantal bewoners schapen houden. Dat leidt tot vragen: hoe verhouden schapen zich tot de plantjes? Eten ze niet de vegetatie op? En hoe zit het eigenlijk met hekken? ‘Die wilden we toch niet?’
Zo is er ook een Werkgroep Stiltegebied. Een Werkgroep Bomen. Een Werkgroep Besluitvorming. Met deep democracy-kennis. Met elkaar een nieuwe buurt, een nieuw klein Utopia mogelijk maken - dat is het doel: ‘Ik denk wel dat wij voorbeeld zullen zijn hoe je goed en duurzaam met elkaar kunt leven.’
‘Mijn kinderen zeggen: ‘Mama gaat naar Tofu-land. Maar het hoeft niet saai te zijn!’
Trouw aan de droom?
De tweede aflevering begint ‘online’. Nederland zit dan een jaar in lockdown. De bewoners van Het Eemgoed hebben elkaar een jaar niet ‘in het echt gezien’. De online-sessie begint met het verzamelen van vragen. Hoe het met de beplanting gaat, straks. Hoe het kan dat er voor 31 miljoen samen gekocht is, terwijl er maar voor 1 ton voor de buitenruimte voorzien is. Hoe het met plinten zit.
Maar ook: ‘Zijn jullie trouw gebleven aan jullie droom?’ Sant vertelt eerlijk: ‘Er zijn pijnlijke ingrepen gedaan. Er zijn miljoenen verschoven.’ COVID heeft de bouwkosten opgejaagd.
Later vertelt ze: ‘Je moet wel een beetje een pionier zijn!’
‘Ik ben trots op de droom. Maar het heeft wel heel veel stress gegeven’
Meer vertraging
We volgen ook een toekomstige bewoner, die naar een tussenwoning gaat, omdat de oplevering van Droomdorp op zich laat wachten. We zien haar opruimen. Ze pakt een boek: ‘Herinneringen aan Joop den Uyl’. ‘Nee, die neem ik niet mee, dat is geweest.’
Ze is niet de enige. De meeste toekomstige bewoners hebben ondertussen hun woning wel verkocht. De een zit tijdelijk in een vakantiehuis. De ander reist in een camper door Europa.
Ook de kosten lopen verder op. De woningen worden minder ‘compleet’ opgeleverd. Tuinen worden ingekort. ‘Er zijn heel veel zorgen.’ De voice-over: ‘Mooi lesje groepsdynamiek. De groep kan voor je zijn. Maar kan zich ook tegen je keren.’
Martin (in een telefoongesprek): ‘Jodien, ik zou maar helemaal niets verwachten van Het Eemgoed. Dan kan het ook niet tegenvallen.’ Bewoners nemen uiteindelijk het heft in handen: ze richten een VVE op. Die de gezamenlijke Ontwikkel-BV (waar ook alle bewoners deel van uit maken) gaat controleren.
We zien – eindelijk - beelden van de sleuteloverdracht. Dan is er nog steeds veel niet in orde: het nog niet geïnstalleerde toilet, de ontbrekende vloertegels, onduidelijkheid hoe en af dat afgemaakt gaat worden.
Aan het einde van aflevering 2 zegt Solange: ‘We hebben uiteindelijk het besluit genomen om hier niet te gaan wonen.’ Sant: ‘Is het voor ons mogelijk om tussen onze klanten te wonen? Het antwoord is nu: nee.’ In aflevering 3 zegt Sant: ‘Ik ben trots op de droom. Maar het heeft wel heel veel stress gegeven.’
Bewoner Els: ‘Dit is toch gewoon een bouwdepot, waar we in wonen.’
Er zitten ook wel veel krokodillentranen tussen. [...] Ze zitten zo in hun rol van consument’
Toch (ook) optimisme
We zien ook optimisme: Martin, die een cursus tuinieren volgt. Waar hij Nederland voor doorrijdt. Zo ontdekt hij of hij – straks – stadslandbouw leuk gaat vinden. Aloy, een andere toekomstige bewoner zegt: ‘Als je de marktomstandigheden volgt, dan is het eigenlijk een wonder dat dit er überhaupt staat!’
We zien Martin zijn droom, om stadslandbouw op Het Eemgoed mogelijk te maken, ook daadwerkelijk waarmaken. Hij plant samen met bewoners boompjes, struiken, kweekt stekjes op, verbouwt groente.
Frank: ‘Gisteren liep ik voor het eerst weer op schoenen met veters. Was op sommige plekken lastig. Toch maar weer de laarzen aan.’ Maar ook hij is weinig complimenteus over Sant en Solange. Inmiddels is de vertraging opgelopen tot meer dan twee jaar. En is het ook echt nog niet af.
Sant: ‘Er zitten ook wel veel krokodillentranen tussen. [...] Ze zitten zo in hun rol van consument.’ Hij wijst op de externe factoren. Zijn nuchtere constatering: als Het Eemgoed in een keer was aanbesteed, dan was het failliet gegaan.
‘Positieve mensen bepalen de richting, negatieve mensen bepalen het tempo’
De grote vergadering
Sant zien we de vergadering openen. In de camera heeft hij al uitgelegd dat het goed kan zijn dat de eindstreep niet gehaald kan worden. In de vergadering stelt de accountant vast: ‘Er is geldtekort. Mooier kan ik het niet maken.’ Gestegen bouwkosten. Et cetera.
Sant legt verderop in aflevering 3 uit dat er een tekort van een half miljoen dreigt. En dus is er maar één oplossing: het groene, doorlopende talud, dat gaat er niet komen. Daarmee vervalt de blikvanger van Het Eemgoed. Solange stelt dat dit besluit het DNA niet aantast. Daar zijn de bewoners het niet mee eens. Op zijn zachtst gezegd. ‘Het wijzigt het hele aanzicht van je woning.’ Iemand anders: ‘Ik kan wel janken!’ En: ‘Ik voel me besodemieterd.’
Het zorgt ook voor een vorm van vrolijkheid: ‘Er voelt niets zo goed als een gemeenschappelijke vijand.’ Er zal geld bijgestort moeten worden.
Hoe kun je nu eigenlijk met elkaar verantwoorde keuzes maken? Iedere dagelijkse keuze (‘planten we hier tomaten?’) leidt tot een sturingsvraag
De eerste oogst
Ook de eerste oogst zorgt voor gemengde gevoelens. Er is pas een derde van het beoogde gebied omgezet in stadslandbouw. Maar oogsten is zwaar. Wat voor soort groenten heb je dan? En hoeveel werk is het om meer landbouwactiviteiten te ontplooien?
Misschien is er wel een nieuwe entiteit nodig. Want: er gaat geld ook in om. Misschien een coöperatie? Kan het ook licht gecommercialiseerd worden. Of toch een vereniging?
In aflevering 4 staat vooral het (be)sturen van een gemeenschap centraal. Je ziet – geleidelijk aan – een verlangen naar sturing ontstaan. Naar besluiten. Eigenlijk: naar een vorm van overheid. Want: hoe kan je keuzes nu eigenlijk aan elkaar verantwoorden? Iedere dagelijkse keuze (‘planten we hier tomaten?’) leidt tot een sturingsvraag: ‘Je moet het met elkaar zien te maken.’ Dus wordt er gepraat. Vergaderd. Overlegd. Horen we termen als ‘mandaat’. En: ‘geneuzel.’ Of: ‘gedoe’.
Laat ze maar lekker vergaderen...
Andere mensen zijn doeners: ze maken een fietsenstalling. Of een ombouw voor de containers. De een vindt het prachtig. De ander vindt het heel lelijk. Dus: kan dat zomaar? Een fietsenstalling realiseren?
Het verleidt een bewoner tot een prachtige oneliner: ‘Positieve mensen bepalen de richting, negatieve mensen bepalen het tempo.’
Droomdorp laat in het klein zien waarom overheid, markt, maatschappelijk middenveld en inwoners elkaar niet uit het oog moeten verliezen
Mini-cursus samenleven
De VPRO-documentaire laat zien hoe in een jaar of vijf een mini-samenleving ontstaat. Waar mensen elkaar wel, en soms ook niet verdragen. Waar afspraken maken soms gemakkelijk gaat. Maar heel vaak ook niet. Waarin allerhande, vanzelfsprekende zaken lang niet vanzelfsprekend gaan, als er geen overheid is die voorwerk gedaan heeft.
We zien ook hoe belangrijk gesprekken, dialoog en respect voor elkaars verschillen, zijn. Zelfs op het niveau van 82 huishoudens.
In zekere zin laat Droomdorp (in het klein) zien, waarom overheid, markt, maatschappelijk middenveld en inwoners elkaar niet uit het oog moeten verliezen. Juist als het moeilijk is, dan zoek je elkaar op. Met respect. Met oog voor verschil. Met het algemeen belang in het achterhoofd. Want alleen op die manier gaat Droomdorp lukken. Je kunt er een receptuur voor Nederland in zien. Waarbij langzaam helder wordt, dat we eigenlijk niet zo goed zonder overheid kunnen.
De VPRO-documentaire Droomdorp wordt vanaf maandag 28 augustus op NPO 2 uitgezonden (22.10 uur). In vijf afleveringen volg je het reilen en zeilen van het project. De complete serie is te zien op NPO Start.