LiberTerra: als overheid en burgers botsen, maar toch (goed) samenwerken

Artikel | 22-11-2023 | 12:17

Burgerleiderschap

LiberTerra is een ‘wooncommunity’ die, zoals ze zelf zeggen, ‘zich inzet voor duurzaam wonen en leven’.  De community ontstond in 2019 vanuit de ambitie om duurzaam bouwen, zorg, educatie en economie samen te brengen op één plek. Het programma Groen Kapitaal van de provincie Noord-Holland maakte dit mogelijk.

Zo werd het idee doorontwikkeld tot een integraal gebiedsconcept, waarbij de samenwerking tussen LiberTerra, provincie en gemeente zorgde dat het initiatief daadwerkelijk van de grond kwam. De overheden zorgden voor de benodigde grond, de aanleg van de infrastructuur en de vergunningen.

Op hun terrein in Geestmerambacht (Noord-Holland) creëerde LiberTerra ‘duurzame en betaalbare huisvesting met een bio-based vorm van tiny houses’. Verder kun je er leren hoe je bio-based bouwt en duurzame technologie inzet. Ook verbouwen de bewoners hun eigen voedsel in het omliggende voedselbos om zo de biodiversiteit en lokale voedselproductie te bevorderen.

Momenteel ontwikkelt LiberTerra zich zelfstandig door tot een expertisecentrum voor duurzame gebiedsconcepten. Een plek voor educatie in de eerste plaats, ruimte voor huisvesting in de tweede plaats. Waarom? Tiny houses bieden geen directe oplossing voor de woningnood, aldus de gemeente. De meerwaarde van LiberTerra ligt in het ‘stimuleren van burgerleiderschap’. Via ‘educatie en advies aan burgers en overheden’ deelt zij inzichten en ervaringen over hoe we op het gebied van duurzaamheid samen verder kunnen reiken.

‘Vaak staan ingesleten patronen binnen overheidsorganisaties én bij maatschappelijke initiatieven samenwerking in de weg’

Strijden, scheiden en samenwerken

Hoe zoeken overheden en inwoners samen naar oplossingen voor de leefomgeving? Die vraag staat centraal in het recente onderzoeksrapport ‘Vormgeven aan interactie’ van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB).

Het PBL en de NSOB zijn op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag hoe overheid en samenleving rond leefomgevingsvraagstukken elkaar ontmoeten en hoe zij met elkaar proberen te komen tot oplossingen.

Voor overheden is de inrichting van de leefomgeving een grote uitdaging. Hoe benut je de schaarse ruimte optimaal én weet je die ook te verduurzamen? Maar ook: hoe ga je om met een gepolariseerd speelveld met uiteenlopende en tegenstrijdige opvattingen over wat, waar en wanneer nodig is en wie daarvoor aan zet is? Neem de bouw van windturbines: voor overheden kan dat een middel zijn om de verduurzamingsdoelstellingen te halen. Voor burgers kunnen die turbines een bedreiging van de woonkwaliteit zijn. Bedrijven kunnen er een verdienmodel in zien.

PBL en NSOB onderzochten de patronen in de interactie tussen overheid en samenleving. Ze onderscheiden er drie: samenwerking, scheiding en strijd. Zo laten ze zien dat ingesleten patronen binnen overheidsorganisaties én bij maatschappelijke initiatieven vaak samenwerking in de weg staan. Dan ontstaan er botsingen (strijd) en gaan overheden en maatschappelijke initiatieven uiteindelijk hun eigen weg (scheiding).

Maar het gaat ook goed. Het rapport geeft ook aan wat nodig is om los te raken van die patronen en een betekenisvolle samenwerking vorm te geven. Als voorbeeld van een succesvolle samenwerking zet het rapport het verhaal van woongemeenschap LiberTerra en de provincie Noord-Holland centraal. Hoe wisten overheid en initiatiefnemers elkaar te vinden? En hoe kwamen zij tot het hiervoor beschreven vruchtbare resultaat?

’Samenwerking ontstaat als initiatieven en overheidspartijen elkaar wederzijds willen beïnvloeden ten behoeve van een gezamenlijk belang’

Uitruil van belangen

Die samenwerking ontstaat, zo zeggen PBL en NSOB, ‘als initiatieven en overheidspartijen elkaar wederzijds willen beïnvloeden ten behoeve van een gezamenlijk belang.’ Belangrijk daarbij is dat er een ‘(stilzwijgend) akkoord’ wordt gesloten over die ‘gemeenschappelijke doelstelling’. Zoals in de casus van LiberTerra. Dan ontstaat er een soort ‘uitruil’ van belangen: de initiatiefnemer klopt aan voor ondersteuning en de overheid stelt in ruil daarvoor eisen aan het initiatief zodat het voldoet aan overheidsbelangen.

In de onderhandelingen blijkt ‘consent (wederzijdse instemming, red.) vaak belangrijker is dan consensus’. In essentie gaat het erom dat overheden verantwoordelijkheid geven aan burgers en vragen zij in ruil daarvoor begrip voor hun positie, aldus PBL en NSOB.

Maar samenwerkende partijen botsen in zo’n proces ook met elkaar. ‘Dat zijn geen ongelukjes maar onvermijdelijke gebeurtenissen.’ De kunst is deze botsingen zo te benaderen dat ze je in staat stellen de verschillen te overbruggen. De vraag is dus: hoe ga je als betrokken partij om met die botsing? Volgens PBL en NSOB moeten die niet worden ‘vermeden, maar juist worden gebruikt om tot een ‘fit’ te komen tussen initiatieven en overheid’. 

‘Botsingen zijn geen ongelukjes maar onvermijdelijke gebeurtenissen’

Theorie en empirie

Benieuwd hoe je dit nou in de praktijk doet?

Het gehele essay heeft een bredere blik op interactie, en beschrijft onder andere vijf lessen voor productieve interactie. In dit artikel zijn enkele opvallende onderdelen van het essay besproken. De vraag hoe overheid en samenleving elkaar rond leefomgevingsvraagstukken meer kunnen ontmoeten en hoe zij tot oplossingen proberen te komen, wordt, zowel vanuit de theorie als de empirie, uitgebreid geadresseerd. Lees het gehele essay hier.