Anne Applebaum over de Autoritaire Verleiding: wat zet je er tegenover?

Artikel | 23-10-2023 | 14:17

Het is Oudjaar 1999. In de tuin van het huis van Radek Sikorski in het Poolse dorp Chobielin is het feest. Sikorski is in de jaren 80 begonnen als studentenleider bij vakbond Solidarność. Vervolgens week hij uit naar Engeland en studeerde daar aan de Oxford University. Hij was lid van de Bullingdon Club, waar ook David Cameron en Boris Johnson lid van waren. De sfeer tijdens het Oudjaarsfeest is optimistisch: een mix van journalisten, politici en intelligentsia - liberalen, anticommunisten en christendemocraten – is aanwezig. Allemaal Polen die het land én de wereld willen heropbouwen.

Maar er zijn ook christendemocraten uit Frankrijk en Nederland, en fatsoenlijke conservatieven uit het kamp van de Amerikaanse senator John McCain. Een deel van de Poolse gasten is druk bezig om een partij op te bouwen: de Partij voor Recht en Rechtvaardigheid. In het Pools: Prawo i Sprawiedliwość (PiS).               

Bezwijken voor verleidingen

Met deze beschrijving start ‘Twilight of Democracy: The Seductive Lure of Authoritarianism’ (Penguin Books, 2020) van Anne Applebaum. Geweldig geschreven, informatief en – in zekere zin - schokkend. Applebaum analyseert haarscherp hoe de opkomst van autoritaire politieke stromingen en de erosie van democratische waarden in Polen, Hongarije en de Verenigde Staten mogelijk werd.

Ze kan het weten. Deze prominente Amerikaanse journaliste, historica en schrijfster, is vooral bekend om haar expertise op het gebied van Oost-Europese geschiedenis en politiek. Ze won talloze prijzen voor haar werk. En belangrijker voor het verhaal: ze is de echtgenote van Radek Sikorski - de man van het Oudjaarsfeest.

‘Twilight of Democracy’ is één grote waarschuwing voor de autoritarisme-gevaren die de liberale democratie bedreigen. Applebaum laat treffend zien hoe verleidelijk populistisch denken is, en kan zijn. Hoe groot de aantrekkingskracht van autoritaire politieke bewegingen is. Dat beschrijft ze kernachtig, waarbij ze deels put uit eigen ervaring: een aantal van de vrienden van het Oudjaarsfeest is bezweken voor deze verleidingen. Een ander deel is fatsoenlijk conservatief, dan wel liberaal, gebleven. In die zin is dit boek zowel een analytisch, als persoonlijk perspectief op de erosie van democratische waarden (en relaties).

Mogelijkmakers van het populisme

We denken misschien dat het vooral de politieke elites zijn die zorgen voor de opkomst van autoritair-populistisch denken, maar het zijn juist de enablers waar we het meest voor moeten oppassen, zo betoogt Applebaum. In een fraaie verwijzing naar het werk van Julien Benda (1927), La Trahison des Clercs, laat ze zien dat het de intellectuelen zijn die zich hebben aangesloten bij autoritaire bewegingen:

‘No contemporary authoritarian can succeed without the modern equivalent: the writers, intellectuals, pamphleteers, bloggers, spin doctors, producers of television programs, and creators of memes who can sell his image to the public. Authoritarians need the people who will promote the riot or launch the coup.’

Ook mensen met juridische kennis zijn nodig: ‘people who can argue that breaking the constitution or twisting the law is the right thing to do.’

Of mensen die willen en durven opruien: ‘people who will give voice to grievances, manipulate discontent, channel anger and fear, and imagine a different future.’ Ze beschrijft hoe sommige van haar vroegere vrienden en bondgenoten in de strijd tegen de Russische overheersing, nu bijdragen aan de ondermijning van de democratie die ze toen zo zwaar bevochten.

In zekere zin is het nog logisch ook, zo merkt Applebaum op: ‘If you believe, as many of my old friends now believe, that Poland will be better off if it is ruled by people who loudly proclaim a certain kind of patriotism, people who are loyal to the party leader, people who are, echoing the words of Kaczynski himself, a "better sort of Pole"- then a one-party state is actually more fair than a competitive democracy. Why should different parties be allowed to compete on an even playing field if only one of them deserves to rule?’

Nostalgie leidde tot Brexit

 Een ander belangrijk aspect is de politisering van de media en de desinformatiecampagnes die verdeeldheid zaaien. Applebaum beschrijft hoe nieuwe media-ecosystemen bijdragen aan de verspreiding van halve waarheden en voeding geven aan vijandigheid tegenover elkaar: ‘The best-known journalists were fired and replaced by people who had previously worked for the far-right press, on the fringes of public life. Very quickly, news broadcasts ceased to make any pretense of objectivity or neutrality. Instead, they produced twisted news reports and carried out extensive vendettas against people and organizations whom the ruling party didn't like.’

Een beeld dat niet alleen in Polen of Hongarije opgaat, zo laat Applebaum zien. Ook een zekere Boris Johnson lustte er wel pap van: ‘When we had that dinner with Johnson, he was in Brussels as the correspondent for the Daily Telegraph [...] he had already made a name for himself. His specialty was amusing, half-true stories built around a grain (or sometimes less than a grain) of fact that poked fun at the EU and invariably portrayed it as a font of regulatory madness. His articles had titles like "Threat to British Pink Sausages." They repeated (false) rumors that Brussels bureaucrats were going to ban double-decker buses or prawn-cocktail-flavored crisps.’ Waarbij nostalgie (naar een tijd, die er nooit was geweest, maar wellicht wel had kunnen zijn) uiteindelijk uitmondt in de Brexit.

Zo worden gedeelde waarden langzaam uitgehold. En brokkelen waarheid, eerlijkheid en verantwoordelijkheid langzaam af.

Democratie in het digitale tijdperk

Zo ontstaat geleidelijk de voedingsbodem voor ‘a new and more orderly order.’ Met talloze voorbeelden, zo laat Applebaum zien: ‘The destruction of congressional bipartisanship in the United States […]; the arrival of the conspiracy-minded Law and Justice Party in the center of Polish politics in 2005; the Brexit vote in 2016. All of these polarizing moments radicalized a part of the population in their respective countries.’

Applebaum waarschuwt dat democratieën kwetsbaarder zijn dan vaak wordt aangenomen. Jammer genoeg is er geen ‘final solution, no theory that will explain everything. There is no road map to a better society, no didactic ideology, no rule book.’ Wat we wel kunnen doen, is met elkaar zorgen voor een herwaardering van democratische waarden en respect voor instituties en instellingen. Ze benadrukt het belang van actie en betrokkenheid van inwoners, ambtenaren en bestuurders om de erosie van democratische principes tegen te gaan.

Want: ‘All we can do is choose our allies and our friends […] with great care, for only with them, together, is it possible to avoid the temptations of the different forms of authoritarianism once again on offer. Because all authoritarianisms divide, polarize, and separate people into warring camps, the fight against them requires new coalitions. Together we can make old and misunderstood words like liberalism mean something again; together we can fight back against lies and liars; together we can rethink what democracy should look like in a digital age.’

Kortom

‘Twilight of Democracy’ biedt een diepgaande analyse van de hedendaagse politieke ontwikkelingen en de bedreigingen voor democratieën wereldwijd. Een oproep tot alertheid en actie om onze democratie te beschermen en te behouden. Een scherpe waarschuwing voor de gevaren van autoritaire verleiding en een scherp pleidooi voor de noodzaak van het behoud van democratische waarden.

Wie is Anne Applebaum Anne Applebaum studeerde aan Yale University en behaalde daar een bachelorgraad in kunstgeschiedenis en literatuur. Ze vervolgde haar studie aan de London School of Economics en promoveerde aan St. Antony's College, Oxford. In haar journalistieke loopbaan schreef ze voor toonaangevende media als The Washington Post, The New Yorker, The New York Review of Books en The Atlantic. In 2004 ontving ze de prestigieuze Pulitzerprijs voor non-fictie voor haar boek "Gulag: A History". Dit boek onderzoekt de geschiedenis van de Sovjet-Russische strafkampen en de systematische onderdrukking van dissidenten. Applebaum schrijft met name over de geschiedenis en politiek van Oost-Europa, met de nadruk op landen als Polen, Hongarije en Oekraïne. Haar werk biedt inzicht in de transformatie van deze landen na de val van het communisme.