‘Gezocht: publieke leider die kan transformeren’

Artikel | 11-10-2023 | 12:23

Wie is Alex Maas? Alex Maas is directeur Beleid en Bedrijfsvoering en CIO bij het directoraat-generaal Algemene Bestuursdienst (DGABD) van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Daarvoor was hij onder meer directeur HR & Bedrijfsvoering van het kerndepartement van het ministerie van Defensie en hoofd van de afdeling Advies en HRM bij de Koninklijke Landmacht.

Alex, jullie hebben een visie op publiek leiderschap. Wat is die en waarom hebben we die nodig?

‘Onze maatschappij verandert: bijvoorbeeld door klimaatverandering, digitalisering, internationalisering en meer aandacht voor diversiteit. Daarmee verandert ook de rol van de rijksoverheid. We werken bovendien steeds meer opgavegericht en over de grenzen van ministeries, bestuurslagen en kabinetsperiodes heen.

Dan moet je ook kijken: sluiten onze ambtenaren - en onze topmanagers in het bijzonder - nog aan op wat op de maatschappij van ons vraagt? Hebben we de juiste skills, de kennis en het gedrag, om richting te geven aan veranderende tijden?

Om daar perspectief en handvatten voor te bieden, hebben we een vernieuwde visie op ‘publiek leiderschap’. Zodat je als (top)ambtenaar iets hebt om op terug te grijpen. Hoe ga je om met tegenstrijdige belangen, crises, mediadruk en politieke spanningen? Hoe blijf je staande – of beter nog – hoe geef je richting in dat complexe speelveld?’

Wat moet je je voorstellen bij een ‘visie’?

‘De visie bestaat uit het Kompas, onderzoek van het Leiden Leadership Centre (Universiteit Leiden) en een doorvertaling naar onze processen bij het DGABD. 

Het Kompas beschrijft ten eerste de context waarin publieke leiders werken. Die vind je in de buitenste ring: een optelsom van de turbulente tijd, de veeleisende samenleving, de complexe overheid en het politiek-ambtelijk samenspel. Die dimensies zetten druk op jou als publiek leider.

Ten tweede geeft het Kompas concrete handelingsrichtingen. In het midden vind je tien richtingwijzers voor effectief leiderschapsgedrag. Dat zijn de handvatten om samen met anderen gemeenschappelijke doelen te realiseren, vooral als het lastig wordt.’

Hoe gebruik je het Kompas? Sommige richtingwijzers kunnen twee tegenovergestelde kanten op, zoals ‘Neem ruimte en geef ruimte’.

‘Het Kompas en de visie in brede zin geven inderdaad geen pasklare antwoorden. Het zegt niet: “Als X gebeurt, moet je Y doen”. Zo werkt het helaas niet. Daar zijn de opgaven te complex, te groot, en te veelzijdig voor.

Het gaat erom per situatie af te wegen welke rol je inneemt. Hoe jij je opstelt als leider: het ene moment ben je politiek adviseur, daarna maatschappelijk partner of manager van je team. En iedere rol stelt andere eisen.

De visie helpt je daarbij om steeds bewuste afwegingen te maken. Het geeft een gemeenschappelijke taal om na te denken over je rol en steeds opnieuw te bedenken: wat vraagt deze opgave nu van mij en mijn omgeving? Leidinggevenden onderzoeken zelf de situatie en wegen af welk gedrag passend is.’

Wat is het DGABD? Het directoraat-generaal Algemene Bestuursdienst (afgekort: DGABD) is de management-development-organisatie van de Rijksoverheid. Het DG ondersteunt de werving en selectie van 1870 topfuncties en biedt topambtenaren een ontwikkelaanbod om hun leiderschap te versterken en hun kennis en kunde te vergroten. Daarnaast is DGABD namens de minister van BZK werkgever voor leden van de Topmanagementgroep: de 102 hoogste functies bij het Rijk, zoals secretarissen-generaal, directeuren-generaal en inspecteurs-generaal.

Het DGABD ondersteunt de werving en selectie van 1870 topfuncties bij het Rijk. Hoe gebruiken jullie dit kompas?

‘Wij gebruiken het op twee manieren.

Ten eerste om geschikte nieuwe publieke leiders te vinden. We zien namelijk dat de huidige context om leiders vraagt met andere kernwaarden en competenties. Je moet responsief zijn (voelsprieten hebben voor wat er speelt in de samenleving). Je moet inzien dat leiderschap een gedeeld proces is en vraagt om samenwerking (dus niet om soloacties). En ten slotte moet je over een morele motivatie beschikken (je wilt werken voor het algemeen belang).

Ten tweede helpt de visie huidige (top)ambtenaren om zich verder te ontwikkelen. Als jij nog in de parafencultuur zit en denkt: “richting geven, het zal wel, ik teken wel wanneer mij iets gevraagd wordt”, dan loop je vanzelf tegen grenzen aan. Die tijd is echt voorbij. De huidige leiders moeten ook mee.

Daarom organiseren we bij DGABD een leer-en ontwikkelaanbod met onder andere een zomerprogramma en talentontwikkelprogramma’s. Gelukkig hebben veel ambtenaren hier oren naar.’

Visie op publiek leiderschap Bekijk de rijksbrede visie op publiek leiderschap online. Hier vind je onder andere een korte introductievideo en een interactieve infographic. De visie is bedoeld voor leiders op alle niveaus binnen de (Rijks)overheid. Deze beschrijft hun uitdagende context vol schuivende panelen en het leiderschapsgedrag dat daarbij past. Niet als pasklaar voorschrift, maar als set wenselijke richtingen om vanuit te handelen. De visie is gebaseerd op brede praktijkervaring en is wetenschappelijk onderbouwd.

Je beschrijving van de ouderwetse parafencultuur doet denken aan aspecten die Rik Braams adresseert. Hij stelt dat ambtenaren een nieuwe bestuurlijke traditie nodig hebben, in een tijd van grote maatschappelijke veranderingen: de ‘Transformatieve Overheid’. Hoe verhoudt dat zich tot jullie visie?

‘De visie van Rik Braams ken ik goed. Kort samengevat gaat het erom dat maatschappelijke transities een lange adem vergen, en dus ook hoeders nodig hebben die dit in goede banen leiden. Ambtenaren zijn daar bij uitstek geschikt voor.

Ik ben het met Rik eens dat we leiders nodig hebben, die toegerust zijn voor de maatschappelijke opgaven van vandaag en morgen. Als dat (top)ambtelijk leiders vraagt die richting geven aan transities, dan is het onze taak als DGABD daarin te faciliteren.

Je zou kunnen zeggen dat Publiek Leiderschap een tool is, een hulpmiddel, om tot zo’n Transformatieve Overheid te komen.’

Topambtenaren zijn ook politiek adviseur. Wat vind jij van de transitie-tip van Rik Braams: ‘Help je bewindspersoon dapper te zijn’?

‘Veel ambtenaren zullen het spanningsveld tussen politiek en ambtenarij herkennen. Natuurlijk wil een bewindspersoon iets voor elkaar krijgen, met politieke overwegingen, en als ambtenaar draag je daaraan bij. Maar het betekent niet dat je klakkeloos in de uitvoering gaat.

Als publiek leider ben je een meedenkende en oplossingsgerichte adviseur. Daar hoort bij dat je tegenspraak biedt en lef toont, als dat nodig is. Zodra je denkt: dat voorstel is niet haalbaar of onverantwoord, dan moet je ook stevig blijven staan. Het vraagt om “dappere topambtenaren”.

En inderdaad, daar hoort bij dat je ook je bewindspersoon helpt om “dapper” te zijn. Je steunt ze mentaal, moreel en met middelen, bijvoorbeeld als zij aan andere politici en de buitenwereld moeten uitleggen dat bepaalde ambities niet (integer) waargemaakt kunnen worden.’

Dat klinkt mooi op papier, maar hoe vind je die balans?

‘Het gaat er continu om te laveren tussen “ruimte nemen en ruimte geven”.  Hoe je die twee precies afweegt, hangt af van de situatie en de context. Maar om je toch een antwoord te geven:

Het helpt als je je kwetsbaar kunt opstellen, als je open bent over je motieven en twijfels, als je feedback vraagt op je eigen functioneren, en als je mee kunt veren met de druk zonder te breken. Als je de kunst verstaat om mensen mee te nemen, te gidsen door de complexiteit en onderweg te inspireren.

Hoe gemakkelijk dat je afgaat, verschilt per persoon. Maar er zijn ook vaardigheden, gedragingen en capaciteiten, die je kunt ontwikkelen. Het is net als met strafschoppen nemen: je kunt erop trainen.’

Hoe word je een effectieve publiek leider in tijden van transitie?

‘Als je gaat reflecteren op je eigen leiderschap, erover in discussie gaat met vakgenoten, en ermee gaat oefenen.

Met het leer- en ontwikkelaanbod van DGABD willen we daaraan bijdragen. We helpen leidinggevenden om hun handelingsrepertoire uit te breiden én toe te passen. Soms doen we dat door samen met experts trajecten te ontwikkelen op relevante thema’s. De ‘transformatieve overheid’ – waar we het hiervoor over hadden – is zo’n thema.

Vanaf november organiseren we samen met de Universiteit Utrecht een leergang. Die is bedoeld voor ambtenaren die werken aan een transitievraagstuk. Die kennis willen maken met state of the art-wetenschap over duurzaamheidstransities en systeeminnovatie. En die willen reflecteren op hun eigen rol.’

Kunnen mensen zich nog aanmelden?

‘De groep voor de eerste uitvoering zit inmiddels vol, maar leidinggevenden op een ABD-functie kunnen zich via het ABD-leerportaal wel aanmelden voor de wachtlijst. Dat geeft onze adviseurs een goed beeld van de interesse zodat zij hierop verder kunnen plannen.

En ik kan me voorstellen dat het gedachtegoed van de transformatieve overheid op termijn ook z’n weg vindt naar andere overheidsprofessionals binnen en buiten het Rijk. 

Tot die tijd raad ik iedereen aan het magazine Transformatieve Overheid te lezen,

gemaakt door het ministerie van IenW. Daarin lees je over de vijf transitietaken van de overheid en wat die van jou als ambtenaar vragen. Ik zal geen reclame maken voor mijn eigen column, maar de overige 21 gastbijdragen en de analyse van Rik Braams zijn zeker de moeite waard!’

Lees meer over de Transformatieve Overheid in dit magazine, voor overheidsprofessionals die effectiever willen werken aan innovaties en transities. Met de uitkomsten van Rik Braams’ promotieonderzoek, 22 columns van spraakmakende denkers en doeners, en 10 concrete tips waar je nu mee aan de slag kunt.