Leestip: Herman Tjeenk Willinks tegengif voor de sluipende uitholling van de democratische rechtsorde? Actief burgerschap
‘De overheid biedt geen duidelijkheid over de bescherming waarop haar burgers kunnen rekenen, en wat zij in ruil daarvoor van hen verwacht’: dat is de boodschap die Herman Tjeenk Willink de afgelopen decennia steevast verkondigde. Maar zijn boodschap vond zelden weerklank, zo zegt hij zelf. Toch houdt hij voet bij stuk. In zijn meest recente boek Het tij tegen wijst de Minister van staat ons op wat volgens hem het tij kan keren: actief burgerschap.
Binnenhofveteraan
Zit de formatie in het slop? Dan is Herman Tjeenk Willink dé man die wordt opgebeld. Al in 1972 speelde hij een rol in de vorming van het kabinet-Den Uyl. In 2021, bijna vijftig jaar later, zat hij wederom aan tafel. Ditmaal als informateur.
In de maanden die volgden zou blijken dat de formatie van kabinet-Rutte IV de langste was uit de Nederlandse geschiedenis. Een ‘regeerakkoord op hoofdlijnen’ was het devies: volgens Tjeenk Willink hard nodig om het wederzijdse vertrouwen tussen coalitiepartners af te dwingen. Niets bleek minder waar. Na anderhalf jaar van politiek geharrewar werd het bijltje er opnieuw bij neergegooid. 'Proves my point', zal Tjeenk Willink gedacht hebben.
De overheid in de uitverkoop
In Het tij tegen verkondigt Tjeenk Willink geen populaire boodschap. Het gevoel van wantrouwen jegens onze overheid is volgens hem een direct gevolg van het functioneren van die overheid zélf. De overheid voedt dit gevoel doordat het in veel gevallen niet kan voorzien in de rechtszekerheid van de burger. Zij biedt ‘geen duidelijkheid over de bescherming waarop alle burgers kunnen rekenen’, schrijft Tjeenk Willink.
'De overheid biedt geen duidelijkheid over de bescherming waarop alle burgers kunnen rekenen’
In zijn boek zet Tjeenk Willink de afgelopen vijftig jaar aan overheidsbeleid nauwkeurig uiteen. Hierbij gaat hij in op het dominante paradigma vanaf de jaren tachtig, waarin het overheidsfunctioneren vooral bepaald werd door twee zaken: economische groei via de private sector en het managementdenken in de publieke sector met als slogan het welbekende 'run government like a business'. De verzelfstandiging van publieke dienstverlening met de introductie van concurrentie gaf dit paradigma handen en voeten.
Waar dit toe leidde? Verminderde dienstbaarheid aan het algemeen belang en minder aandacht voor beroepsethiek bij organisaties die een publiek doel moeten dienen. In dit licht noemt Tjeenk Willink bijvoorbeeld de sociale woningbouw. Volgens hem lukt het velen niet meer ‘zonder ‘eigen geld’ betaalbare woonruimte te vinden in de steden’. Dit terwijl de bevordering van voldoende woongelegenheid, volgens onze grondwet, voorwerp van zorg is van de overheid. Dit veroorzaakt wat Tjeenk Willink noemt de sluipende uitholling van onze democratische rechtsorde. De overheid diskwalificeert zichzelf namelijk door haar fundamentele verantwoordelijkheden richting haar burgers niet na te komen.
Weinig ruimte voor reflectie
Een helder verhaal. Maar Tjeenk Willink ziet ondanks het herhalen van zijn boodschap weinig verandering in Den Haag. Waar ligt dit aan? Tjeenk Willink dicht de media een significante rol toe. ‘Gevangen in de opwinding en de framing van het incident’ vinden politici weinig ruimte voor reflectie en langetermijnvisie. Het leervermogen van de overheid blijft daardoor gering. Zodoende zet ‘het betonrot’ door. Een wrange constatering, maar het moet volgens hem anders. ‘We kunnen in al onze verscheidenheid niet zonder een gemeenschappelijk fundament, een gemeenschappelijk ijkpunt. Anders valt de samenleving uit elkaar’.
Actief burgerschap kan het tij keren
Maar er gloort hoop aan de horizon. Het tij kan gekeerd door de verbinding tussen individu en samenleving te herstellen, meent Tjeenk Willink. Een krachtige democratie en een sterke markt dienen in evenwicht gebracht te worden met een sterke burgersamenleving. Het is zaak burgers opnieuw te leren zich te verenigen en ‘actief in te zetten voor het algemeen belang, zoals zij dat zien. Vanuit het besef dat de samenleving hen niet overkomt, maar juist door henzelf vormgegeven wordt.'
‘Actief burgerschap is de maatschappelijke democratie, het complement op de vertegenwoordigende democratie, en het tegenwicht tegen de eigen dynamiek van de overheid.’
Maar hoe kan de ruimte hiervoor vergroot worden? In zijn boek noemt Tjeenk Willink deze taak in beginsel een verantwoordelijkheid van de overheid. Maar hij is realistisch genoeg om te zien dat deze ‘democratische dualiteit’, in het huidige politieke klimaat een actieve houding vraagt van 'rechters, professionals in het openbaar bestuur én burgers zelf'. Terug durven praten, kenbaar maken waar je inhoudelijk voor staat, dat is het devies.
Vakidealist
Hoewel Tjeenk Willink met actief burgerschap een gedegen perspectief biedt, blijft hij in zijn oplossing ietwat conceptueel. Terloops noemt hij het aanleren van kritisch-normatief beoordelingsvermogen als belangrijk onderdeel van professionaliteit. Maar waar en hoe leert men over actief burgerschap? Mooi als iedereen zich geroepen voelt persoonlijk stelling te nemen tegen de uitholling van de democratische rechtsorde, maar waar wakkeren we dit engagement aan? Hoe verankeren we dit idee in onze samenleving? Wat betekent dit voor het onderwijs? Zaak dus om het gesprek over de vormgeving van actief burgerschap voort te zetten.
Bovenal spat Tjeenk Willinks hart voor de zaak op elke bladzijde van het papier. Hij legt haarfijn uit waar het aan schort in onze democratie, waarom de overheid op zo veel fronten faalt en wat hiervan de gevolgen zijn. Verplichte kost voor eenieder die werkzaam is in het openbaar bestuur en een absolute aanrader voor iedereen die nieuwsgierig is naar de mechanismen die schuilgaan achter het functioneren van politiek Den Haag.