Hoe komen we af van trap-op-trap-af?
Juist in Den Bosch, de stad van Jeroen Bosch, zet een andere Jeroen de boel op scherp. Op een manier die de kunstschilder zou kunnen waarderen. Kritisch, tikkeltje cynisch, met humor, maar ook met een serieuze boodschap. Jeroen Dijsselbloem pleit er op de Dag van de Financiële Verhoudingen voor om ‘serieel incidenteel’ financieren een halt toe te roepen. ‘Bij onze gemeente (hij is burgemeester van Eindhoven, red.) nemen we nu mensen aan met 8 miljoen incidenteel geld. Geld dat natuurlijk structureel geld zou moeten zijn. Dat is illustratief voor de huidige situatie.’
De derde donderdag van april. Dat betekent sinds 2018 dat ‘De Dag van de Financiële Verhoudingen’ op de agenda staat. Georganiseerd door de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). Met als doel om een thema uit te lichten binnen de financiële verhoudingen, en daar samen op te reflecteren.
Nieuwe financieringssystematiek(?)
Dit jaar is het thema financiële (on-)zekerheid. Een thema dat niet zomaar uit de lucht komt vallen. De concreetste aanleiding is een passage in het huidige coalitieakkoord:
“Om een stabielere financiering voor de medeoverheden te realiseren en hun autonomie te vergroten, wordt in de komende jaren een nieuwe financieringssystematiek voor de periode na 2025 uitgewerkt, waarbij de mogelijkheid voor een groter eigen belastinggebied wordt betrokken.”
Die passage maakt nogal wat los in de Toonzaal Willem Twee, waar wethouders, hoogleraren, adviseurs en onder andere Rien Fraanje, directeur van het Interprovinciaal Overleg (IPO), en Arne van Hout, Directeur-Generaal Openbaar Bestuur en Democratische Rechtstaat van het ministerie van BZK samen zijn gekomen. Een passage die ook voor onrust zorgt binnen gemeenten. En een passage waarbij het doel - de stabielere financiering - direct in twijfel wordt getrokken door een van de sprekers in Den Bosch: Jeroen Dijsselbloem.
Hij stelt: ‘Het kabinet voerde ‘meer zekerheid’ op als reden om de financieringssystematiek te veranderen. Maar de werkelijke reden is dat de accressen* naar de smaak van Den Haag te hoog opliepen. En nu is er pas echt onzekerheid gecreëerd.’
‘Sleutelen aan systeem betekent sleutelen aan burgers’
Dat huidige financieringssysteem staat bekend als het trap-op-trap-af systeem. Dit systeem is sinds 1997 in gebruik en betekent dat wanneer het Rijk bijvoorbeeld vijf procent meer uitgeeft dan het jaar ervoor, de algemene uitkering aan gemeenten en provincies ook vijf procent stijgt. In andere woorden: het Gemeentefonds en Provinciefonds groeien mee met de uitgaven van het Rijk. Iets wat vanaf 2026 niet meer zo is, als het aan de huidige regering ligt. Om meer zekerheid te creëren, een stelling waar Dijsselbloem dus niet in mee gaat.
‘In mijn tijd als minister van Financiën (2012-2017) spraken we er ook al over om iets te doen met het trap-op-trap-af systeem. Dat systeem is niet houdbaar. Maar door te sleutelen aan een financieel systeem, ga je sleutelen aan burgers, iets wat we begrijpelijkerwijs uitstellen.’
‘Sluitende begroting door goedheid inwoners’
Waarom het huidige systeem niet houdbaar is, wordt duidelijk als we de geluiden uit de zaal horen. Zo geeft Henk Jan Molenaar, wethouder van financiën van de gemeente Woudenberg, aan dat hij zijn begroting sluitend heeft gekregen door de bereidheid van inwoners uit zijn gemeente om Oekraïners op te vangen. ‘Dat klinkt heel cru, maar het geld dat we vanuit het Rijk krijgen voor de opvang, is nu voor ons een manier om gaten op te vangen. Puur omdat we dat geld niet allemaal nodig hebben vanwege de welwillendheid van onze inwoners.’
Afhankelijk zijn van een oorlog die uitbreekt en de bereidheid van inwoners om mensen op te vangen, en zo je begroting sluitend krijgen - het klinkt verre van ideaal. Molenaar: ‘Incidenteel geld kan goed uitpakken voor gemeenten, maar zorgt voor onzekerheid als je vooruit wilt plannen. Nu willen ze het systeem aanpassen vanaf 2026, maar hoe en wat is onduidelijk. Hoe moet ik dan als wethouder financiën een begroting gaan opstellen en goedkeuring geven aan lange termijnplannen?’
‘Het rijk naar batenlastenstelsel’
Het is een vraag waarop geen helder antwoord komt in Den Bosch. Arne van Hout hoort de geluiden uit Woudenberg ook terug vanuit andere gemeenten en provincies. ‘Waar zaken in het systeem niet goed zitten, moeten we dat als Rijk met medeoverheden bespreken. Meerjarige stabiliteit en (in zekere mate) voorspelbaarheid zijn belangrijk, juist om investeringskeuzes te kunnen maken. Al moeten we denk ik af van het idee dat alles maakbaar is. Juist het gesprek blijven voeren is daarom essentieel, ook om te kijken wie op welk gebied de grootste invloed kan uitoefenen.’
In de essaybundel bij de Dag van de Financiële Verhoudingen, samengesteld door de ROB, probeert hoogleraar economie van decentrale overheden Maarten Allers (RUG) de wrijving die er met het huidige systeem is te verklaren. Een situatie waarbij begrotingen niet goed sluitend worden gekregen, maar achteraf vaak geld over is.
Dit komt volgens hem onder andere door onzekere accressen en een groot aantal incidentele uitkeringen die ook nog eens laat bekend worden gemaakt. De achterliggende oorzaak daarvan bestaat uit de verschillen in de begrotingslogica van decentrale overheden met een batenlastenstelsel* en het Rijk met een kasstelsel.
En precies op dat punt komt Jeroen Dijsselbloem met een voorstel: ‘We zijn doorgeschoten met morrelen aan het begrotingsbeleid, waardoor er alleen maar meer onzekerheid ontstaat en serieel incidenteel steeds meer de boventoon is gaan voeren. In mijn ogen moet het Rijk afscheid nemen van het kasstelsel, en ook een batenlastenstelsel invoeren.’
De komende tijd
Jeroen Bosch en Jeroen Dijsselbloem. Beiden wijzen erop dat ‘we er een rommeltje van maken’. Het is nog onzeker wat er de komende tijd gaat gebeuren. Gaat het trap-op-trap-af systeem helemaal weg? Komt er een tussenvariant? Komt er een compleet nieuw systeem? Zeker is dat deze dag van ‘bezinning en reflectie’ in Den Bosch de boel op scherp zet. En laat dat net het doel van beide Jeroens zijn.
Binnenkort is op de website van Raad voor het Openbaar Bestuur de volledige lezing van Jeroen Dijsselbloem terug te zien, net als de presentaties van de andere sprekers.
|