Leestips ambtelijk vakmanschap: ‘Laat mensen die het nieuwst zijn, als eerste spreken’
Een goed begin is het halve werk. Het nieuwe jaar is begonnen en daarom zet de redactie van Overheid van Nu de beste leestips en inzichten over ambtelijk vakmanschap voor je op een rij.
Spreek je publiekelijk uit, toon lef
In de zomer spraken we Mark Frequin over tegenspraak in de ambtelijke wereld. Frequin werkte, met name als directeur-generaal, voor acht ministeries. Hij schreef boeken – o.a. Ja Minister – Nee Minister (2006), Met ministers op de tandem (2012), Tegenspraak Graag (2018) en Knipoogwijsheid (2019) – waarin hij ambtenaren oproept (meer) lef te tonen en zich vaker publiekelijk uit te spreken.
In het gesprek dat wij met hem voerden, vertelt hij over de voorzichtigheid van ambtenaren, waardoor tegenspraak in het gedrang komt. Daarom deelt Frequin negen interessante lessen, onder andere over de kunst van het tegenspreken. ‘Het is je verantwoordelijkheid om je collega’s en de minister te informeren over jouw bezwaren. De vraag is alleen: wanneer doe je het en hoe doe je het?’, aldus Frequin. Een effectief moment voor tegenspraak is volgens Frequin bijvoorbeeld een één-op-één gesprek, op het moment dat een bestuurder nog iets kan doen met je advies.
Houd inhoud en relatie uit elkaar, is een andere belangrijke les. ‘Hard op de inhoud, zacht op de relatie', licht Frequin toe. ‘Dat vraagt dus om timing, maar meer dan dat vraagt het om een persoonlijke benadering. Je moet elkaar leren kennen en van elkaar durven leren. […] Tegenspraak heeft altijd een gever en een ontvanger. Het gaat om een wederzijdse relatie waarin respect over en weer moet worden getoond, ook als er sprake is van hiërarchische verhoudingen.’
Hoe organiseer je morele reflectie?
Het programma Dialoog en Ethiek is onderdeel van het rijksbrede programma Grenzeloos Samenwerken. Doel: het vertrouwen in de overheid terugwinnen, ambtelijk vakmanschap versterken en een andere werkwijze toepassen, over grenzen van departementen en bestuurslagen heen, in samenwerking met maatschappelijke organisaties. Ambities die naadloos aansluiten bij Overheid van Nu. Eind mei organiseerden ze een webinar over moreel beraad, waar we verslag van uitbrachten.
Morele reflectie in het dagelijkse werk van de ambtenaar is namelijk hard nodig om het vertrouwen in de overheid terug te winnen. Maar hoe doe je dat? In de werkvorm van een ‘moreel beraad’ wordt op een gestructureerde manier het gesprek gevoerd over een morele vraag uit de praktijk, veelal onder leiding van een gecertificeerde gespreksleider. In de gezondheidszorg wordt moreel beraad al jarenlang gebruikt. Ethicus Bert Molewijk (werkzaam bij het Amsterdam UMC) legde tijdens het webinar uit hoe een moreel beraad werkt.
Wie bang is dat zoiets te veel tijd zal kosten, heeft het mis. ‘Als je de techniek eenmaal beheerst, hoef je niet steeds uitgebreide sessies te organiseren', aldus Molewijk. ‘Je moet moreel beraad niet apart zetten maar juist integreren in je werk. Een bespreking kun je prima beginnen met de vraag of er morele dilemma’s spelen. In tien minuten kun je uitstekend kijken welke waarden hier op het spel staan.’
Leren van jonge en ervaren ambtenaren
Inmiddels een jaar geleden publiceerde Overheid van Nu een magazine, via verschillende artikelen reflecteerden we op ambtelijk vakmanschap. Onder andere gedragswetenschapper en voormalig ambtenaar Ruth Dijkstra kwam aan bod. Dijkstra vertelt dat het automatisch gedrag is om terughoudend te zijn met tegenspraak. Dat gedrag actief doorbreken is belangrijk. Daarom deelt ze in het artikel praktische tips. Bijvoorbeeld: mensen die het nieuwst zijn, als eerste laten spreken.
In ons magazine komt ook het perspectief van twee jonge ambtenaren, Ties Ammerlaan en Ward Hermans, aan bod. Ze vertellen onder andere over wat meer ervaren collega's van hen kunnen leren. Zo vertelt Ammerlaan dat hij anders kijkt dan zijn oudere collega's. ‘Ik probeer altijd alle kanten van een probleem te bekijken en meer belangen mee te nemen dan de standaard is. Zoals een academische instelling of kleinere maatschappelijke organisaties met veel expertise. Zij weten ons misschien niet altijd goed te vinden, dus daar moeten we zelf achteraan.’
Hermans beaamt dit: ‘Als jonge ambtenaar binnen de overheid kan ik bijdragen aan het creëren van een breder beeld van wat er in de maatschappij speelt. Als het land alleen geregeerd zou worden door mannen van zestig, is er minder voeling met wat er in de maatschappij leeft. Als ik met mijn vrienden praat over overheidsbeleid, hebben zij een ander perspectief dan wanneer ik er met mijn ouders over praat. Als jonge medewerker neem ik die verhalen en ervaringen mee naar binnen.’
Ook het perspectief van de gepokte en gemazelde ambtenaar komt aan bod. In het interview met Bernard ter Haar wordt een historisch perspectief op het functioneren van de ambtenarij op een rijtje gezet. Eén van de inzichten? De opkomst van incidentenpolitiek vroeg om ander ambtelijk vakmanschap: politieke sensitiviteit werd veel belangrijker. Ter Haar vertelt over het belang van de lange termijn, het hebben van een visie, het nadenken over de eigen rol en het maatschappelijk belang. En hoe individuele ambtenaren wel degelijk kunnen bijdragen aan de rijksbrede cultuurverandering.
Lees het magazine