Van pilot naar reguliere praktijk: Zundert Floreert

Artikel | 12-10-2022 | 16:30

Groen en grijs

De gemeente Zundert ligt ten zuidwesten van de gemeente Breda. Het is een groene gemeente, bekend van het grootste dahliacorso ter wereld. Maar in het buitengebied van Zundert spelen ook problemen als vergrijzing, agrarische leegstand en verdroging van het landschap. 

Om het buitengebied vitaal en economisch interessant te houden, sloegen in 2019 de overheden – gemeente Zundert, Waterschap Brabantse Delta en Provincie Noord-Brabant – samen met de dorpsraden de handen ineen. 

Zo werd de pilot Vitaal Buitengebied geboren. Marcel van Miert is vanaf het begin als procesmanager van de pilot betrokken. Hij is vanuit zijn adviesbureau, Bureau van Miert, door de gemeente Zundert bij het project gehaald.

Wennen aan een nieuwe werkwijze

Van Miert: ‘De tijd dat de overheid alles bepaalt is voorbij. Je ziet en voelt een kanteling naar een situatie waarbij bewoners en ondernemers echt gehoord en betrokken worden. In Zundert heeft het zeker twee jaar geduurd om te wennen aan deze nieuwe werkwijze. Maar inmiddels kunnen we zeggen dat er stappen zijn gezet.’ 

Hoe ze dat doen in Zundert? Door ruimte in de regels te zoeken om plannen met meerwaarde voor het gebied te realiseren. Door het gesprek met inwoners en ondernemers te blijven voeren over wat er leeft en speelt in het gebied. En door een maandelijkse werkdag waar alle betrokkenen overheden en lokale vertegenwoordigers van inwoners en ondernemers aansluiten. 

In de kaders staan drie concrete voorbeelden van projecten die tijdens de Pilot Vitaal Buitengebied zijn opgezet en binnen Zundert Floreert verder worden ontwikkelt. 

Voorbeeldproject – Seniorenwoningen en openbare moestuin op een boerenerf  Soms zitten ruimtelijke kaders en regels waardevolle initiatieven in de weg. De gemeente Zundert, Provincie Noord-Brabant en Waterschap Brabantse Delta zoeken naar de ‘ruimte in de regels’. Zo kunnen ideeën van inwoners en ondernemers gerealiseerd worden. Zoals Hofstede aan de Dreef.   Het initiatief Hofstede aan de Dreef combineert recreatie, leren en duurzaam wonen. Dit initiatief gaat uit van de bouw van negen woningen voor senioren op een boerenerf met agrarische leegstand. Hiervoor wordt een deel van de bestaande cultuurhistorisch waardevolle bebouwing gebruikt. Naast wonen worden op het boerenerf verschillende functies met elkaar verbonden. Het erf met moestuin, fruitboomgaard en dierenweide wordt voor het publiek opengesteld.

‘De tijd dat de overheid alles bepaalt is voorbij. Je ziet en voelt een kanteling’

Terugblik op de pilot

‘De pilot zagen we echt als een lerende werkmethodiek’, vertelt Claire Dekkers. ‘Niet alles kan in één keer goed. Leren door te doen was een belangrijk uitgangspunt, juist omdat een uitgestippeld stappenplan ontbreekt. Maar we streefden wel altijd naar korte lijntjes en snelle afstemming tussen alle betrokken partijen.’

Volgens Dekkers, die vanuit haar communicatiebureau Code Groen Communicatie betrokken is bij alle communicatie rondom de pilot is open en duidelijke communicatie onmisbaar in een dergelijke pilot.  

Overheid van Nu ging in 2021 al langs en zag hoe de gemeente, provincie en waterschap optraden als één overheid, die luisterde naar inwoners en ondernemers (vaak agrariërs). Dat ging met vallen en opstaan, maar door hun gemeenschappelijke referentiekader, het gegroeide onderlinge vertrouwen en elkaars expertise ging dat steeds beter. 

Ook het jaar daarvoor – in 2020 – nam Overheid van Nu een kijkje. Toen noemde Nicole van Acker van de provincie Noord-Brabant het werken als één overheid nog ‘niet altijd eenvoudig’. Van Acker zei destijds: ‘Je weet dat de verschillen [tussen de overheden] groot zijn, en toch valt dat in de praktijk nog meer op.’

Procesmanager Van Miert: ‘Als je daarop terugkijkt zie je hoe ver wij zijn gekomen. Dit hebben we echt te danken aan de houding van de overheden, maar vooral aan de betrokken inwoners. Zij daagden overheden uit om vanuit de bedoeling te werken. Gezamenlijk keken we steeds naar wat er wél mogelijk is, in plaats van te kijken naar wat er niet kan. Ook als dit schuurde met geldende regels. De meerwaarde voor de omgeving stond voorop.’

De nauwe samenwerking bleek zijn vruchten af te werpen. Na 3 jaar luisteren en afstemmen, initiatieven opzetten en verder brengen, en aan het netwerk en vertrouwen bouwen kon een volgende stap gezet worden: Van pilot naar reguliere praktijk.

‘De pilot zagen we echt als een lerende werkmethodiek. Niet alles kan in één keer goed’

Voorbeeldproject – Beleefpad Soms zitten ruimtelijke kaders en regels waardevolle initiatieven in de weg. De overheden zoeken naar de ‘ruimte in de regels’. Zo kunnen ideeën van inwoners en ondernemers gerealiseerd worden. Zoals het Beleefpad.   Het Beleefpad: een route door de natuur die recreatief en informatief is, die het verhaal van het water vertelt en waar mensen meegenomen worden in de opgaven die nu spelen. Het Beleefpad is een initiatief dat veel verschillende waarden combineert: cultuurhistorie, gezondheid, landschap, toerisme en economie, bekendheid naar buiten, voorzieningen in het buitengebied, ondernemerschap en klimaatadaptatie.

Oogstfeest

Deze stap werd symbolisch gezet tijdens een oogstfeest, in juli 2022. ‘150 mensen kwamen samen om stil te staan bij wat er bereikt is, maar vooral ook om te vieren dat we samen doorgaan’, blikt Van Miert terug. 

De inwoners en dorpsraden waren gedurende de pilot nauw betrokken. Zij hebben zelf zeven deelgebieden aangewezen. In elk daarvan is gewerkt aan een gebiedsvisie. Uiteraard werden ook de ondernemers gevraagd welke ideeën zij hadden voor de inrichting van het buitengebied. 

Van Miert: ‘Wanneer de samenwerkende overheden inzagen dat de plannen meerwaarde hadden voor de omgeving maar volgens de geldende regels (net) niet pasten, keken zij hoe ze dit toch mogelijk konden maken.’

Tijdens het oogstfeest werd het startschot voor de nieuwe werkwijze gegeven – Zundert Floreert. De ondertekening van een samenwerkingsconvenant bestendigt deze werkwijze voor de toekomst. De drie overheden, de dorpsraden, ZLTO Afdeling Zundert Rijsbergen (belangenvereniging voor boeren en tuinders) en Treeport (coöperatieve vereniging voor de boomkwekerijsector) plaatsten hun handtekening. 

‘Het convenant behelst de gezamenlijke droom die wij allen hebben voor Zundert. Nu is het aan iedereen om de droom levend te houden’, vindt Van Miert. ‘Er blijft dus werk aan de winkel’. 

‘Wanneer plannen meerwaarde hadden voor de omgeving maar volgens de geldende regels (net) niet pasten, keken de overheden hoe ze dit toch mogelijk konden maken’

Cultuuromslag: van wantrouwen naar vertrouwen

Het oogstfeest zorgde ook voor een gevoel van trots bij Van Miert. ‘Ik keek de zaal in en zag  partijen zitten die het gedurende de pilot lang niet altijd met elkaar eens waren. Natuurlijk is het nu niet opeens allemaal koek en ei, maar het onderlinge vertrouwen was tijdens het oogstfeest goed voelbaar.’

Dat was voorheen wel anders. 

‘Er was in dit gebied sprake van wantrouwen tegenover allerlei partijen’, licht Van Miert toe. ‘Wantrouwen tegenover de overheid, de buren of ondernemers. 

‘Naast dat dit een kwestie van tijd is, zagen we ook dat het wantrouwen in het ene gebied van oudsher groter is dan in het andere’, zegt Dekkers. ‘Klopt’, vult procesmanager Van Miert aan. ‘Zo zien we in sommige gebieden een diepgeworteld wantrouwen tussen natuurorganisaties en boeren. Dat blijft work in progress.’

‘Maar het is in ieder geval van groot belang om als overheden hierover het gesprek open te gooien. In plaats van vanaf een afstand het beleid te bepalen. Dat zorgt juist voor frictie’, voegt Van Miert eraan toe. 

Inmiddels zit het met dat vertrouwen een stuk beter. Mensen weten elkaar en de overheden beter te vinden. Dekkers: ‘Dit komt doordat alle partijen steeds aan tafel zitten. Doordat inwoners en ondernemers betrokken worden. Door naar elkaar te luisteren. En doordat de gemeente, provincie en het waterschap onderling ook sneller kunnen schakelen.’

‘Los van de feitelijke resultaten die de pilot opleverde, is de cultuuromslag de grootste winst’, vindt Van Miert.

‘Er was in dit gebied sprake van een wantrouwige basis. Wantrouwen in de overheid, in de buren of in ondernemers.’

Voorbeeldproject – flexibel beleid voor agrarisch bedrijf Soms zitten ruimtelijke kaders en regels waardevolle initiatieven in de weg. De overheden zoeken naar de ‘ruimte in de regels’. Zo kunnen ideeën van inwoners en ondernemers gerealiseerd worden. Zoals een flexibel beleid voor een agrarisch bedrijf.   Een bedrijf in Zundert heeft versnipperd over Zundert verschillende stukken grond. Dat is slecht voor het milieu en werkt behoorlijk inefficiënt. Het bedrijf wil graag verder uitbreiden. Binnen dit initiatief wordt het mogelijk om een loods en woning te bouwen op een aangekocht agrarisch perceel. Door de bestemmingswijziging is er nu een woning met aaneengesloten landbouwgrond, in plaats van versnipperde bedrijfspercelen door het buitengebied. Bovendien gaan de eigenaren investeren in duurzaam ondernemen, wat ook van meerwaarde is voor het gebied.

Hoe nu verder? 

Na drie jaar van pieken en dalen staat het als een paal boven water: Alle partijen willen doorgaan met de nieuwe manier van samenwerking onder de noemer  Zundert Floreert. 

‘Zo blijft ook de maandelijkse werkdag behouden waarbij de betrokkenen – zowel vanuit de drie overheden als uit de gemeenschap samenkomen,’ vertelt Van Miert. ‘Dit komt voort uit de pilotfase, maar het blijkt dat tijdens deze werkdag echt stappen gezet worden.’

Iedereen kan op deze gezamenlijke werkdag casussen inbrengen. ‘De nieuwe werkwijze zorgt dat inwoners en ondernemers met mooie plannen niet verzeild raken tussen de overheden en van het kastje naar de muur worden gestuurd’, merkt Dekkers. 

Initiatiefnemers komen al heel vroeg in het proces aan tafel, met de drie overheden, dorpsraden en bedrijfsverenigingen. Zo kunnen plannen worden uitgewerkt en aangescherpt. Knopen worden sneller doorgehakt. 

‘We hebben de afgelopen drie jaar veel geleerd’, kijkt Van Miert terug. ‘Nu is het aan alle betrokkenen om dit vol te houden. Alleen dan kunnen we de droom voor een toekomstbestending Zundert waarmaken.´

Meer weten over Zundert Floreert? 

• Het proces en de opbrengsten van de pilot Vitaal Buitengebied zijn samengevoegd in een infographic. 
• Op de website van Zundert Floreert wordt meer informatie en voorbeelden gegeven. 
• Van het Oogstfeest is een impressievideo gemaakt.