‘Lessen uit de coronacrisis pas ik nu toe bij Oekraïense vluchtelingen’
Met horten en stoten, en vallen en opstaan. Maar toch: gemeenten, lokale zorg- en welzijnsorganisaties, vrijwilligers en sleutelfiguren in buurten wisten in de coronacrisis succesvol met elkaar samen te werken. Overheid van Nu bezocht Rotterdam om de geleerde lessen en hun nut voor de toekomst op te tekenen. ‘We hebben geleerd om buiten de protocollen te durven werken.’
| Erasmus Universiteit Rotterdam, De Haagse Hogeschool, Leids Universitair Medisch Centrum, Vrije Universiteit Amsterdam, Kieskompas en verschillende gemeenten onderzochten in het tweejarig onderzoek De maatschappelijke impact van COVID-19 de gevolgen van de aanpak van de coronacrisis voor kwetsbare groepen. Dit onderzoek was mogelijk dankzij een subsidie van onderzoeksprogramma COVID-19 van ZonMw. Het laatste rapport presenteert zes handelingsperspectieven die onderschrijven hoe belangrijk samenwerking van de lokale overheid met uitvoerende organisaties is. Uit het rapport: “De coronacrisis maakte problemen zichtbaar waar gemeenten al langer mee te maken hebben: afnemend vertrouwen van burgers, fragmentatie in beleid en spanning tussen korte- en lange- termijndoelstellingen. Tegelijkertijd zijn er mooie initiatieven ontstaan waarin burgers meer gezien worden, bestuurders zichtbaarder zijn in de wijk en waarin bewoners, zorg- en welzijnsorganisaties en vrijwilligersorganisaties samenwerken en met elkaar in gesprek zijn. “Het is belangrijk dat die sociale dialoog op wijk-, buurt- en gemeenteniveau gevoerd blijft worden. (…) Uitgangspunt bij die dialoog is een overheid die haar burgers en professionals vertrouwt en hun kennis en wijsheid benut. En een overheid die lastige discussies niet uit de weg gaat en die geleerde lessen inzet om de transformatie van het sociaal domein verder te brengen.” • Werk vanaf de start samen met lokale partners Betrek burgerinitiatieven bij gemeentelijk beleid en durf activiteiten uit handen te geven. Zij zijn vaker beter op de hoogte van de behoeften die er in de wijk leven. • Ga in dialoog met diverse doelgroepen en zorg voor passende communicatie Een generieke aanpak werkt in eerste instantie onbewuste uitsluiting in de hand. Zorg daarom voor ‘verstaanbare taal’ (in eigen taal en zonder jargon) en hanteer vanaf de start een gedifferentieerde aanpak. • Benut de veerkracht en het zelforganiserende vermogen van burgers Maak gebruik van het lokale netwerk van mensen die maatschappelijk betrokken zijn in de wijk. Zij kunnen snel inspelen op de behoeften van kwetsbare bewoners. • Wees als bestuurder en ambtenaar zichtbaar en benaderbaar Laat je als bestuurder en ambtenaar (fysiek, online of telefonisch) zien en horen in de wijk en neem de tijd voor persoonlijke verhalen en vragen van burgers. Dit versterkt begrip voor gevoerd beleid. • Duid de cijfers aan de hand van concrete verhalen De verhalen voor en achter de cijfers zijn minstens zo belangrijk als de cijfers zelf. Een goede duiding vanuit de lokale context met mensen uit de praktijk zelf, helpt bij het monitoren van de maatschappelijke impact. • Leer van het positieve en benut het momentum Tijdens de crisis bleek dat samenwerkingen die normaal moeizaam verliepen, nu in een stroomversnelling kwamen. Dit heeft ook structurele vraagstukken weer onder de aandacht gebracht, zoals het belang van preventief gezondheidszorgbeleid. Val niet automatisch terug in de oude patronen. |
Vaccineren op de Rotterdamse markt
Het is april 2021 als de Rotterdamse huisarts Shakib Sana en internist Robin Peeters van het Erasmus MC aan de bel trekken bij demissionair minister De Jonge. De vaccinatiecampagne van de overheid is op gang gekomen, maar beide artsen merken dat het aantal prikken in achterstandswijken laag blijft en de besmettingscijfers stijgen.
Sana: ‘Veel mensen uit deze groep wonen in kleine huizen en hebben een beroep waar ze weinig afstand kunnen houden van elkaar. Hierdoor liepen de besmettingen extra snel op. Daarnaast wantrouwden mensen de overheidsinformatie over het vaccin. Mensen begrepen de generieke informatie niet of konden die niet zelf lezen. Als huisarts en specialist zie je het leed als gevolg van wantrouwen, angst en desinformatie.’
‘Zolang iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid neemt en goed samenwerkt, is er heel veel mogelijk’
De oproep van de Rotterdamse artsen blijft niet onopgemerkt en wordt breed gesteund door alle artsenorganisaties in Nederland. De artsen schuiven aan bij Nieuwsuur. Demissionair minister De Jonge en burgemeester Aboutaleb komen langs en hun noodkreet wordt bij het OMT en in de Tweede Kamer besproken. Toch duurt het nog maanden voor er op beleidsniveau iets verandert.
In de tussentijd besluiten Sana en Peeters de website gezondheidskloof.nl op te richten. Ze werken, samen met andere huisartsen, specialisten, geneeskundestudenten en talloze vrijwilligers, aan manieren om de mensen die in eerste instantie niet goed bereikt werden, toch van de juiste informatie te voorzien.
‘Daarnaast zijn we met een aantal artsen op de Rotterdamse markt gaan staan. Op die manier konden we de mensen direct aanspreken met begrijpelijke voorlichting. Het voordeel was dat we allemaal medisch onderlegd waren. Hierdoor konden we hen ook direct van een vaccin voorzien als ze dat wilden.’
‘We hebben met deze actie in samenwerking met de lokale GGD aan collega’s laten zien dat je al heel snel iets grootschaligs kan optuigen. Zo ging bijvoorbeeld de hoofdapotheker van het Erasmus MC met zijn eigen auto de gekoelde vaccins rondrijden en hielp hij zo meer dan tweeduizend mensen vaccineren. Zolang iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid neemt en goed samenwerkt, is er heel veel mogelijk.’
‘Tijdens de pandemie werd iedereen een robotje’
Eva Reekers beaamt dit. Reekers is project- en programmanager bij de gemeente Rotterdam en werkte tijdens de coronacrisis veel samen met de Rotterdamse artsen.
‘Het is belangrijk om te weten waar ieders kracht ligt en daar gebruik van maken. We hebben in de crisis geleerd om buiten de protocollen te durven werken. Het beleid en de uitvoering kwamen samen. Deze bottom-up aanpak is niet de standaard crisisaanpak, maar werkte wel goed.’
Reekers benadrukt ook het belang van het menselijke.
‘Tijdens de pandemie werd iedereen een robotje. Van bovenaf werden de protocollen bepaald die gebaseerd waren op aantallen. Deze aanpak is funest voor kwetsbare groepen die beter gebaat zijn bij een fijnmazige aanpak. De crux is dat als er een crisis uitbreekt, je niet te overhaast beslissingen moeten nemen. Je moet de rust pakken om te kijken naar welke mensen en structuren er al staan en daar eerst gebruik van maken.’
‘Mensen hebben behoefte aan wat er wél goed is gegaan’
Belang van concrete voorbeelden
Het samenwerkingsverband tussen de gemeente en de artsen is een mooi voorbeeld van de verschillende lessen die we uit de coronacrisis kunnen leren. Welke lessen dat precies zijn, presenteren onderzoekers van De Haagse Hogeschool, Erasmus Universiteit Rotterdam en Leids Universitair Medisch Centrum in het rapport ‘Lessen van de coronacrisis voor het sociaal domein: van impact naar transformatie’.
Onderzoeker Marianne van Bochove: ‘Mensen hebben behoefte aan wat er wél is goed gegaan tijdens de coronapandemie en wat we daarvan kunnen leren. Daarom is het belangrijk dat dit rapport ook bij beleidsmakers in het sociaal domein op tafel komt. Vanuit daar kun je echte veranderingen bewerkstelligen. Het is niet zo dat alle winst die behaald is tijdens de pandemie automatisch behouden blijft. De verkokering blijft op de loer liggen. Hier moet aandacht voor blijven. Daarnaast is een gezamenlijk besef van urgentie ook belangrijk. Daarom is het essentieel om concrete voorbeelden te verzamelen en te verspreiden, want die blijven hangen.’
‘Je moet concrete voorbeelden verzamelen en verspreiden - want die blijven hangen’
Hoe nu verder?
Het voorbeeld uit Rotterdam en de resultaten van het onderzoek laten zien dat een passende communicatiewijze cruciaal is in dit soort crisissituaties.
Sana: ‘Laat het credo van “gelijke monniken, gelijke kappen” varen wanneer niet iedereen de generieke informatie goed begrijpt. De overheid hanteerde een one size fits all-aanpak waardoor een grote groep Nederlanders werd uitgesloten van de juiste informatie.
Mijn advies is dus om voor een fijnmazige aanpak te kiezen en gebruik te maken van de kennis van huisartsen. Die kunnen immers tot achter de voordeur van de mensen kijken, daar waar beleidsmakers dat niet kunnen.’
Reekers voegt hieraan toe: ‘Het is arbeidsintensief om op deze manier samen te werken, maar dat is iets wat we moeten accepteren.’
‘Praat mét de mensen, in plaats van over hen’
Les voor ambtenaren en bestuurders
Uit het onderzoek kwam ook een specifieke les voor ambtenaren en bestuurders naar voren: wees zichtbaar en benaderbaar.
Reekers legt uit hoe je dat als ambtenaar doet: ‘Zichtbaarheid is laagdrempeligheid. Het is durven buiten de lijntjes te kleuren als dat nodig is. Ga met elkaar op zoek naar wat wel werkt en kan. Durf uit te proberen en ergens een proeftuin te maken. Alleen op die manier kom je erachter wat wel en niet werkt.’
Tot slot spelen de zogenaamde sleutelfiguren een belangrijke rol. Bij kwetsbare groepen bleek dat het vertrouwen in de overheid niet altijd even hoog is geweest. Sana en Reekers ondervonden dat het goed werkt om iemand die ze wel vertrouwen, de voorlichting te laten doen.
Sana: ‘De huisarts met het bekende gezicht kan die mensen veel beter bereiken dan een brief van de overheid die in eerste instantie niet in hun moedertaal geschreven is. Veel mensen die we op de markt spraken, hadden die brief niet eens geopend. Het was geen onwil, maar ze begrepen het toch niet.’
Reekers vult aan: ‘Ga mét de mensen praten, in plaats van over hen. En zoek per doelgroep uit wie die sleutelfiguren kunnen zijn die wel de aansluiting bij de doelgroep kunnen vinden. Denk bijvoorbeeld aan een mentor op school, de imam of buurtmaatjes die de wijk goed kennen.’
Reekers brengt haar ervaring momenteel al in de praktijk. Ze is betrokken bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen als projectmanager: ‘Veel lessen die ik de afgelopen twee jaar heb geleerd tijdens de uitbraak van corona, kan ik nu gebruiken in deze situatie. Ook hierin draait het om het in kaart brengen van de doelgroepen en daar dan maatwerk op toepassen.’