'Prestatieafspraken zijn steeds vaker een middel voor het goede gesprek'

Artikel | 08-10-2021 | 17:39

In 1 minuut:  Sinds de nieuwe Woningwet van 2015 maakt de lokale driehoek van gemeente, woningcorporatie en huurdersorganisatie verplicht elk jaar prestatieafspraken. Deze gaan over zaken als leefbaarheid, energietransitie, nieuwbouw en doorstroming.    Elke vier jaar wordt de corporatie bezocht door een visitatiecommissie die de maatschappelijke prestaties van de corporatie onafhankelijk beoordeelt.  Centrale vragen: werkt dat systeem van (jaarlijkse) prestatieafspraken goed, levert het maatschappelijk rendement op en wat vinden stakeholders van de prestaties van de corporaties?   In de recente analyse ‘Dynamiek in de driehoek: prestatieafspraken, visies en instituties’ concludeert de Stichting Visitatie Woningcorporaties Nederland (SVWN) dat prestatieafspraken vooral goed werken als middel voor het goede gesprek tussen drie gelijkwaardige partijen.  In die lokale driehoek moet je wel waken voor: ritualisering (prestatieafspraken als slechts een verplicht nummer), bureaucratisering (te veel procedures, te weinig contact) en een te brede agenda (houdt het overzichtelijk en concreet). De les voor visitatiecommissies: let bij het beoordelen van prestatieafspraken vooral op de kwaliteit van het proces en het lerende vermogen van de driehoek.

Als bestuurssecretaris en hoofd juridische zaken moest Claudia Siewers in 2019 de visitatiecommissie begeleiden die een paar jaar geleden langskwam bij ‘haar’ woningcorporatie, Woonbron in Rotterdam. 

Siewers: ‘Ik vond het een gemengd genoegen. Het kost een hoop tijd en ik vond het natuurlijk spannend. Zo’n commissie komt kijken hoe jij als corporatie de presteert. Ze zijn onafhankelijk en het rapport wordt openbaar.’

Vertaald in een cijfer, kreeg Woonbron van de visitatiecommissie gemiddeld een 8. De prestatieafspraken - op het gebied van nieuwbouw en transformatie, betaalbaarheid, beschikbaarheid en bereikbaarheid, kwaliteit van de woningvoorraad, duurzaamheid, leefbaarheid en kwetsbare groepen – werden ruimschoots gehaald. En ook op ‘Presteren volgens Belanghebbenden’, ‘Presteren naar Vermogen’ en ‘Governance’ scoorde Woonbron goed. 

100 visitaties nader bekeken

Nu, twee jaar later, zit Siewers aan de andere kant van de tafel: ze is directeur-bestuurder van de Stichting Visitatie Woningcorporaties Nederland (SVWN). Deze ‘hoeder van het visitatiestelsel’ ziet toe op de kwaliteit van visitaties en is verantwoordelijk voor het verder ontwikkelen van de visitatiemethodiek – visitaties vinden altijd plaats volgens een vast stramien. 

Eerder dit jaar publiceerde de SVWN het essay ‘Dynamiek in de driehoek: prestatieafspraken, visies en instituties’, waarin de stichting reflecteert op de afgelopen zes jaar visitaties in de volkshuisvestingssector.  

Siewers: ‘We wilden nader kijken naar het systeem van prestatieafspraken en hoe het zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld. En ook naar hoe het visitatiesysteem daarin werkt. Elke woningcorporatie laat zich verplicht eens in de vier jaar visiteren. Bij een visitatie kijken we door de ogen van de huurders en de gemeente naar de samenwerking en prestatieafspraken, zoals die al dan niet worden nagekomen door de corporatie. Zijn de visitatierapporten vervolgens ook nuttig voor de betrokken partijen? Voor dit essay hebben we 100 visitatierapporten nader bekeken.’ 

Hoe gaat het maken van prestatieafspraken in z’n werk?

‘Dat is sinds 2105 een wettelijk vastgelegd, jaarlijks gebeuren. Uiterlijk per 1 juli ieder jaar doet de corporatie een ‘bieding’ op de woonvisie van de gemeente. De corporatie geeft dan aan welke ‘maatschappelijke prestaties’ ze het volgende jaar kan leveren. Vervolgens hebben gemeente, corporatie en huurdersorganisatie - de ‘lokale driehoek’ - de ruimte om hier zes maanden over te onderhandelen. Begin december wordt er een klap op gegeven en liggen er prestatieafspraken.’ 

Deze methodiek wordt nu drie jaar gehanteerd. Hoe werkt het? 

‘Over het geheel genomen goed. Het is heel belangrijk dat alle partijen in de driehoek op gelijke voet aan tafel zitten. Dat lukt. Al moet je daarbij aantekenen dat de huurders in het overleg vrijwilligers zijn en naast twee professionele partijen zitten.’

‘We constateren dat de prestatieafspraken vooral goed werken als middel voor het goede gesprek. Om het onderlinge vertrouwen te vergroten, gezamenlijk te leren en ambities af te stemmen. Natuurlijk toetsen wij of de prestatieafspraken zijn nagekomen – visitaties zijn niet vrijblijvend – maar we willen ook niet juridiseren. Een visitatie is vooral een uitnodiging om het gesprek met elkaar beter te voeren en zo werkt het meestal ook uit.’

Dat klinkt prachtig, maar zijn er ook kritische punten te benoemen? 

‘Prestatieafspraken zijn een jaarlijks terugkerend gebeuren. Dat er een zekere standaardisatie en professionalisering plaatsvindt, is begrijpelijk. Enerzijds is dat goed. Anderzijds moet je waken voor bureaucratisering. Het moet geen inhoudsloze, verplichte riedel worden en je moet voorkomen dat een dik pak procedures en regels in de weg gaat staan van het echte gesprek met elkaar. Daarom zijn de prestatieafspraken als proces zo belangrijk.’

‘Verder zien we dat de driehoek steeds meer wordt uitgedaagd om een brede agenda te voeren. Die gaat niet alleen over wonen, maar ook over aardgasvrije wijken, betaalbaarheid van huren, veiligheid, de sociale samenstelling van de wijk, de beschikbaarheid van nieuwe woningen, en zo voort. Daarmee worden veel meer partijen relevant dan uitsluitend de partijen in de driehoek. Moeten die dan ook meedoen in deze driehoek? En hoe dan?’

‘Het gevaar is dat je er teveel bijhaalt en dat het een gepolitiseerd gesprek wordt. Ons advies is: kijk goed naar wat je als lokale driehoek aankunt. Het is al moeilijk om met drie partijen goede afspraken te maken, laat staan met meerdere partijen.’ 

Wat heeft de visitatiewereld zelf geleerd van de afgelopen periode?

‘Dat de rol van de visitatiecommissie als kritische vriend werkt. We laten het tellen en turven steeds meer los. We kijken natuurlijk wel of afspraken zijn nagekomen, maar je moet net zo goed met de visitatiecommissie kunnen praten over het waarom daarvan. Zo willen we eraan bijdragen dat de prestatieafspraken vooral een doorlopend leerproces zijn voor alle betrokken partijen.’

Meer weten over gemeentelijke netwerken en het nut van visitaties? 

Eerder verscheen deze Handreiking leerstrategieën voor gemeentelijke netwerken
Ook in het NSOB-rapport ‘Naar een nieuw fundament’, dat ingaat op de rol van netwerken bij het bestrijden van ondermijning, wordt gekeken naar hoe netwerken werken en welke rol visitaties daarin spelen. 
Eind vorig jaar gaf VNG-directeur Leonard Geluk aan dat gemeenten ook structureel willen gaan werken met visitaties om de kwaliteit van de uitvoering te vergroten.