Toezicht in het sociaal domein: op naar een goed gesprek tussen ‘inspectie’ en ‘geïnspecteerde’
Na de decentralisaties in 2015 gingen gemeenten aan de slag met integraal werken en maatwerk in het sociaal domein. Dat betekent dat ook toezicht en controle meebeweegt. Hoe staat het ervoor met het toezicht in het sociaal domein? Wat doe je samen en wat doe je alleen? Toezicht-experts vanuit het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), de gemeente Utrecht en de VNG delen hun visie.
De vier Rijksinspecties in het sociaal domein vormen samen Toezicht Sociaal Domein (TSD), een samenwerkingsverband dat dit jaar 15 jaar bestaat. TSD onderzoekt of kwetsbare Nederlanders wel de zorg en steun krijgen die ze nodig hebben en of betrokken instanties en hulpverleners goed samenwerken. Ook op lokaal niveau zijn handhavers en toezichthouders actief. Er zijn allerlei vormen van toezicht: dat voor de Wmo is gemeentelijk geregeld, terwijl de rijksinspecties toezicht houden op jeugd- en gezondheidszorgaanbieders.
Toezicht in het sociaal domein loopt achter
De twee soorten toezicht lijken elkaar vreemd genoeg te bijten, zegt Ad van Mierlo (Kenniscentrum Handhaving en Naleving, VNG): “Zo zijn gemeenten verantwoordelijk voor het toezicht op de kwaliteit rondom de kinderopvang. Dit toezicht is vanuit veel gemeenten belegd bij de GGD, terwijl de handhaving door de gemeenten wordt uitgevoerd. De gemeente zelf voelt zich dan soms pijnlijk op de vingers gekeken door het verticale toezicht van de inspecties. Toezichthouders in gemeenten vragen daardoor om minder verticaal toezicht. Ik denk dat díe discussie moet stoppen. Beide overheden werken namelijk aan hetzelfde doel: kinderen veilig laten opgroeien. Dat is waar het gesprek over moet gaan.”
“Toezicht in het sociaal domein is nog niet zover als bijvoorbeeld toezicht op de leefomgeving of openbare orde”
Ook botsen volgens Herman Mensen (coördinator op de afdeling Inrichting Openbaar Bestuur bij het ministerie van BZK) de verschillende uitgangspunten van wetten waar gemeenten mee te maken hebben, en zouden die wetten meer met elkaar moeten worden geïntegreerd. Toezicht in het sociaal domein is nog niet zover als bijvoorbeeld toezicht op de leefomgeving of openbare orde. Herman Mensen: “De zorgtaken zijn relatief kort geleden gedecentraliseerd. Gemeenten, VNG en inspecties werken hard om toezicht en handhaving in het sociaal domein op een hoger plan te krijgen. Er lopen veel experimenten en initiatieven, bijvoorbeeld rond de landelijke aanpak adreskwaliteit of de kinderopvang.”
Onlangs overlegden het Kenniscentrum Handhaving en Naleving, de GGD Ghor, de Onderwijsinspectie en branchepartijen over flexibeler toezicht op kinderdagverblijven. Toezicht zonder checklists of strakke kaders moet kunnen, denken ze. Een kinderdagverblijfhouder gaf dapper aan dat het toezicht vaak een momentopname is, waarbij de instelling even heel netjes volgens het boekje werkt. Wordt toezicht dan wel effectief ingestoken? Het gesprek kan beter gaan over hetgeen waar je vanuit je professionele intuïtie zorgen over hebt, in plaats van het afvinken van een checklist. Een dialoog tussen ‘inspectie’ en ‘geïnspecteerde’. In 2019 worden kaders voorzichtig losgelaten, en starten gemeenten met een pilot. Het nieuwe, lossere: kader: 16-24 punten die slechts eens per vijf jaar worden meegenomen.
De botsingen tussen wetten en regels maakt het gemeenten niet makkelijk, en zorgt voor veel verschillende vormen van toezicht. Ad van Mierlo: “Die willekeur zorgt ervoor dat zorgaanbieders die in meer gemeenten zorg leveren, vaak op verschillende manieren verantwoording afleggen. Dat is heel complex en tijdsintensief. En dat terwijl we juist sneller willen schakelen in het sociaal domein.” Met de samenwerkende rijksinspecties binnen TSD is volgens hem een belangrijke stap gezet, maar zijn we er nog niet: “Er is nog geen generiek inspectiekader voor rijks- en lokaal toezicht gezamenlijk, wel voor de rijksinspecties. Aan de andere kant kun je ook stellen: 380 gemeenten zorgen óók voor diversiteit.”
Aan de slag met een nieuwe vorm van toezicht
Ad van Mierlo constateert dat er beter wordt samengewerkt, en gemeenten nu praktischer aan de slag gaan. Zeker 30 gemeenten zijn betrokken bij proeftuinen en pilots rond verschillende thema’s rondom lerend integraal toezicht in het sociaal domein. Marlies Kennis is programmamanager en strateeg Jeugd en Maatschappelijke ontwikkeling bij de gemeente Utrecht. Vanuit die rol vertegenwoordigt ze de gemeenten binnen het toezicht-traject van het Programma Sociaal Domein: “De proeftuinen rond calamiteiten, gezamenlijk toezicht op thema’s en zelfevaluatie van wijkteams en gemeenten zijn al behoorlijk ver. Binnen die trajecten werken gemeenten en inspecties samen, evalueren eerdere gebeurtenissen en kijken hoe ze zelf beter met zaken kunnen omgaan of waar ze elkaar beter kunnen vinden. Binnenkort publiceren we al concrete handreikingen en instrumenten waar andere gemeenten mee aan de slag kunnen.”
Een lastiger traject wat nog in de opstartfase zit, is de proeftuin rond handhaving door – en handelingsperspectieven voor gemeenten. Marlies Kennis: “Hier onderzoeken we hoe beschikbare informatie beter benut kan worden om handhaving te stroomlijnen. Dan kunnen gemeenten hun rol goed vervullen. Om alle partijen die (landelijk) actief zijn op dit thema goed te laten samenwerken is een belangrijk aandachtspunt.”
“In de proeftuinen hebben we samen gezocht naar hoe we toezicht willen inrichten, vanuit de burger bekeken”
Die proeftuinen zijn niet willekeurig: er is door gemeenten, inspecties en ministeries gewerkt aan een gezamenlijke visie op toezicht in het sociaal domein. Ook dient dit meerdere doelen: de eerste is het zoeken van gezamenlijke taal als het om dit ingewikkelde onderwerp gaat, daarnaast de implementatie van deze visie, maar ook praktische instrumenten voor gemeenten en toezichthouders. Marlies Kennis: “Het is belangrijk dat je van toezicht kunt leren. We hebben samen gezocht naar hoe we toezicht willen inrichten, vanuit de burger bekeken. De visie is ambtelijk en bestuurlijk (op alle niveaus) besproken, en zien we als groeidocument wat ons inspireert bij de inrichting van het toezicht.” De proeftuinen zijn tegelijkertijd met het visietraject gestart, en die combinatie van visie en praktijk is volgens Marlies Kennis juist sterk: “Ik vind het mooi dat we ondersteunen vanuit de praktijk, want daar constateer je of een visie of aanpak wel of niet werkt.”
Uitdagingen en kansen
Herman Mensen ziet nog wel kansen voor samenwerking: “Kleine gemeenten moeten niet bang zijn om aan te kloppen bij een grotere gemeente voor hulp. Gelukkig zijn er al veel samenwerkingsverbanden ingericht, bijvoorbeeld door de gezamenlijke inhuur of opleiding van toezichthouders.” Ad van Mierlo ziet toekomst in inclusieve dienstverlening: “Door samen op een goede gebalanceerde manier het gesprek te voeren, maar óók door het durven zeggen als iets niet klopt. Ik geloof dat fouten mogen worden gemaakt, maar ook hersteld.” Daar voegt Marlies Kennis nog aan toe dat het nog best een weg is om de landelijke inspecties en het lokale toezicht deze nieuwe inzichten te laten gebruiken. “Inspectiekaders zijn bruikbaar, maar passen bij bestaande wet- en regelgeving, en niet altijd meer in de opnieuw geformuleerde uitgangspunten voor toezicht. Om tot integraal lerend toezicht te komen, is het heel goed om dat in samenwerking met de gemeenten te doen. Dan organiseer je veranderingsvermogen.”
“Kleine gemeenten moeten niet bang zijn om aan te kloppen bij een grotere gemeente voor hulp”
En dus wordt toezicht in de basis onderzoekend in plaats van straffend volgens deze experts. Dit jaar werken de rijksinspecties alweer 15 jaar samen binnen het programma TSD. Dat wordt eind 2018 gevierd met de lancering van Kiezen & Delen: een website om (zorg)professionals te helpen informatie uit te wisselen met collega(-instanties). Wat zijn de regels? Wanneer kun je welke informatie delen, en met wie? Maar er bestaan meer handige informatiebakens online als het gaat om toezicht. Doe je voordeel met deze drie tips:
- Kenniscentrum Handhaving en Naleving: biedt informatie, achtergronden, tips, handvatten en maatwerkadvies over toezicht en handhaving in gemeenten.
- Toezicht Sociaal Domein: de laatste onderzoeken en nieuws vanuit de samenwerkende Rijksinspecties kunnen interessante inzichten opleveren voor toezichtbeleid in gemeenten.
- Inspectieloket Sociaal Domein: hier kunnen gemeenten en Wmo-toezichthouders terecht met vragen, voor informatie en om nieuwe jeugdhulpaanbieders te melden. Op deze site is veel achtergrondinfo te vinden.
Lees meer
- Lees ook de eerdere artikelen over het TSD: Esther Deursen: toon lef en zet de volgende stap naar de uitvoering en Onderzoek wijkteams: maak duidelijke afspraken, helder beleid en meer ruimte voor reflectie
- Bekijk het traject Vernieuwing van integraal toezicht in het sociaal domein binnen het Programma Sociaal Domein