Hittestresstest voltooid, en dan?

Artikel | 29-08-2018 | 16:00

“Als we niets doen, kan de schade in onze steden door extreme regenval en droogte tot 2050 oplopen tot circa 71 miljard euro”, schreef de Deltacommissaris in 2017 in zijn jaarlijkse Deltaprogramma. Reden te meer waarom alle gemeenten in 2019 een klimaatadaptatietest moeten hebben uitgevoerd, met onder meer een hittestresstest. Maar waar bij extreme regenval de problemen, en dus de aanpak, vaak meteen duidelijk zijn, is dat bij hitte veel minder het geval.

“Hitte zie je niet; het is ongrijpbaar,” zegt Liesbeth Wilschut, adviseur watermanagement bij advies- en ingenieursbureau Tauw en onderzoekster Hittebestendige Stad bij de Hogeschool van Amsterdam. “De gevolgen zijn soms niet meteen zichtbaar en lang niet altijd direct herleidbaar. Zo is het toenemend aantal sterfgevallen alleen achteraf te bepalen op basis van statistieken. Veel gemeenten worstelen ermee.”

Verplichte hittestresstest

De hitteopgave van Nederland, een standaardisatie van de hittestresstest, de middelen om het aan te pakken: het is allemaal nog zoeken, legt Liesbeth Wilschut uit. “Er zijn verschillende modellen waarmee gemeenten kunnen werken om de hittestress in hun gemeente te bepalen, maar wat dan? Hoe moeten ze dat ruimtelijke beeld van hitteverdeling vertalen naar praktisch handelen? Dat blijkt een van de meest gestelde vragen tijdens ons onderzoek onder gemeenten.”

“Ook is de hitteopgave van Nederland nog niet goed gedefinieerd”, stelt Liesbeth Wilschut. “Dat is ook een van de doelen van ons onderzoek. Is de hitteopgave bijvoorbeeld: zorgen dat kwetsbare groepen zo min mogelijk risico lopen? Of gaat het over een leefbare stad creëren in de zomer? Belangrijk is de bewustwording van het probleem en kennisdeling. Want er is al veel kennis over de aanpak van het hitteprobleem, maar die moet nog worden gebundeld en verspreid.”

Risico’s hitte en droogte

Wat zijn nu precies de risico’s van hitte, behalve de bekende gevolgen als een toenemend aantal sterfgevallen onder kwetsbare groepen, verdorring van de natuur en daardoor kans op bosbranden, en een grotere kans op blauwalg en botulisme in het water? Beleidsadviseur Ruimtelijke Adaptatie bij de Unie van Waterschappen, Eric Gloudemans, legt uit:

“Als het grondwater zakt, treedt natuurschade op en kunnen oogsten mislukken. Maar ook kan de bodem dalen, bijvoorbeeld bij veengrond. Dit kan gevolgen hebben voor de funderingen van huizen en de infrastructuur. Staan huizen op palen, dan kan er door de verlaagde grondwaterstand paalrot optreden. Ook verzilting van het oppervlaktewater is een risico van langdurige droogte.”

“Bij wateroverlast zie je de risico’s direct”, vervolgt Eric Gloudemans. “Hitte en droogte is een langzaam proces en daardoor een sluipend probleem. Het wordt geleidelijk steeds iets warmer. Opgeteld levert dat op termijn steeds meer problemen op en kun je op een gegeven moment misschien niets meer aan de risico’s doen.”

Gemeentesubsidie groen dak

Na de warme zomers van 2003 en 2006 staan ‘hitte’ en ‘droogte’ op de agenda van de Nederlandse overheid. Voeg daar het eerste hittecongres van 25 juni 2018 aan toe en het bewustzijn dat hitte en droogte reële problemen zijn die ook in Nederland om aandacht vragen, is een feit. Her en der maken gemeenten al voortvarende stappen. Een voorbeeld:

De gemeente Rotterdam stimuleert de aanleg van groene daken. In 2018 biedt zij huiseigenaren een subsidie voor het aanleggen van een groen dak. Een aantal gemeentelijke gebouwen zijn reeds voorzien van een groen dak. Groene daken vormen niet alleen een buffer bij regenafvoer en zorgen voor een langere levensduur van het dak, groen kan ook bijdragen aan de vermindering van hitte in de stad door verdamping. Ook de gemeente Amsterdam heeft de subsidie inmiddels ingevoerd.

Kleine maatregel, groot effect

“Soms zijn het al kleine maatregelen die het verschil kunnen maken”, zegt Liesbeth Wilschut. “Bij de aanpak van het hitteprobleem gaat het om maatregelen op het gebied van gebouwen (zoals plaatsing in de ruimte, materiaalgebruik), gedrag (zoals voldoende drinken en niet sporten op het heetst van de dag) en de openbare ruimte (zorgen voor schaduw, groen en ventilatie).”

“Neem nu de openbare ruimte: denk dan eens extra na over aan welke kant van de weg je de bomen plant, zodat er gedurende de warmste uren van de dag op de juiste plek schaduw valt. Of denk net even wat meer na over de keuze van bomen: welke helpt het meest tegen hitte en welke zijn het meest droogtebestendig? Bomen zijn nog steeds de meest effectieve maatregel tegen hitte, blijkt uit onderzoek. Niet alleen omdat ze schaduw geven, maar ook omdat ze verdampen, waardoor de lucht afkoelt.”

Samenwerking met waterschappen

Gemeenten en waterschappen werken inmiddels intensief samen, vertelt UvW-beleidsadviseur Eric Gloudemans. “Bijvoorbeeld in Utrecht, Apeldoorn en Zwolle is de samenwerking al ver gevorderd en wordt er nu gezamenlijk nagedacht over plannen en maatregelen.” Drie agendapunten staan hierbij hoog op de agenda:

1. Het tegengaan van verstening in stedelijk gebied door het stimuleren van vergroening van tuinen en straten. “Doordat de bodem en planten het water lokaal vasthouden, biedt het zowel voordelen voor wateroverlast als het droogteprobleem (verdamping).”
2. Waterbeheer in relatie tot bouwplannen. “In bebouwd gebied proberen we samen met gemeenten te zoeken naar ruimte voor water. Dit heeft niet alleen voordelen voor wateroverlast, maar kan ook het helpen tegen hitte in combinatie met beleving (zoals stadsparken en waterspeelpleinen).”
3. De zorg voor voldoende waterbergingsgebieden in landelijk gebied. “Ook dit proberen we samen met gemeenten op te pakken door na te denken over de combinatie met recreatieve functies of waardecreatie door wonen aan het water.”

“Het waterschap kan hierbij zijn kennis inbrengen, adviseren en waar mogelijk meefinancieren”, licht Eric Gloudemans toe. “We proberen daarbij over onze watertaakgrenzen heen te kijken: wat kunnen we betekenen voor het gebied, ook voor de beleving, recreatie en de maatschappelijke betekenis ervan. In die zin proberen we de maatschappelijke opgave, zoals klimaatadaptatie en energietransitie, steeds meer te koppelen aan de wateropgave. In water kun je bijvoorbeeld ook energie en warmte opslaan of aan onttrekken.”

Integrale aanpak grote thema’s

Deskundigen zijn het erover eens dat klimaatadaptatie inmiddels net zo hoog op de agenda hoort te staan als de energietransitie, en benadrukken de noodzaak van een ‘integrale aanpak’ van belangrijke opgaven als energietransitie, klimaatadaptatie, woningbouw, bodemdaling en mobiliteit. Op al deze terreinen is samenwerking met stakeholders nodig, over de domeinen heen, zowel binnen als buiten het gemeentehuis.

“Probeer vanaf het begin met alle stakeholders – zoals woningcorporaties, de Veiligheidsregio of de GGD – een plan van aanpak te formuleren”, adviseert ook  Liesbeth Wilschut aan gemeenten. “Veel klimaatoplossingen werken alleen als je ze op grote schaal en in samenhang aanpakt. Bepaal daarvoor eerst je ambitie: wat wil je met een gebied?  Wat vindt je als gemeente belangrijk? Dat ligt voor iedere gemeente weer anders. Bekijk dan hoe je ambitie samenvalt met je andere ambities op klimaat- of ander gebied en probeer werkzaamheden te combineren. Maatregelen hoeven namelijk niet duur te zijn, heeft eerder onderzoek aangetoond, maar je moet het wel slim aanpakken.”

Het onderzoek Hittebestendige Stad van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) onderzoekt – naast de hitteopgave van Nederland – onder meer ook wat gemeenten nodig hebben aan data en kennis om verder te kunnen met het thema hitte en wat zinvolle ontwerprichtlijnen kunnen zijn voor de inrichting van een stad. De HvA doet dit samen met onder meer de Hanzeschool Groningen, twaalf gemeenten en diverse andere bureaus en organisaties. In de loop van 2020 zijn de resultaten van het onderzoek bekend.

Meer informatie

• Raadpleeg de Klimaateffectatlas en bekijk de kwetsbaarheden van extreme weersomstandigheden in uw gemeente op de website van het Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie.
• Download de kenniskrant ‘Heet nieuws’ over hittestress en wat je ertegen kunt doen op de website van het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat.
• Lees meer over het Onderzoek Hittebestendige Stad op de website van de Hogeschool van Amsterdam.
• Lees meer over klimaatstresstesten en hulpmiddelen bij de plannen van aanpak op de website Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie.
• Download de whitepaper KAS (Klimaatactieve Stad) op de website van de Unie van Waterschappen.